Бугюнден тутуп биз янгы бёлюкде ишлеме башлайбыз. Шо янгылыгъыбыз артдагъы вакътиде Дагъыстангъа гелеген туристлеге къол китап йимик болажакъ. О юртда, бу бойда не тамашалыкъ бар деп эсинге геле, тек тергевлю къарасанг, гьар юртда оьзтёрече аривлюклер ёлугъа.
«Дагестанская правда» газет ва РГВК «Дагъыстан» деген телекомпания ачгъан янгы гьаракат да республика ва туристлер учун пайдалы болар деп умут этиле. Бу гезик биз Хасавюрт районну Эндирей юртуна барабыз.
Эндирей – экинчи Истанбул
Бу юртда сав дюньягъа, элге белгили кёп санавдагъы алимлер, язывчулар, асгербашчылар ва сапарчылар болгъан. Дюма, Лермонтов, Полежаев, Грибоедов Эндирейде болгъанны айтсакъ да таманлыкъ этер… Гелгенлер тарихде бырынгъы юртну гьакъында язывлар къоюп да гетген. Бу юртда къуллар сатагъан базар болгъан деп де айта. Юртну янындан Уллу Чилле ёл оьтегени де ачыкъ.
Эндирей оьзюню атын бир нече керен алышдыргъан: Эндери, Андреевка, ХIХ асруну ахырында Андреево юрт, совет гьакимликни вакътисинде – Андрейавул. Гетген асруну токъсанынчы йылларындан берли –Эндирей. Юрт Темиркъазыкъ Кавказдагъы бырынгъы юртланы бириси. Демек, Дербентден де эрте къурулгъан деп айта. Оьзюню уллулугъуна гёре бугъар – экинчи Истанбул деп де ат тагъылгъан.
Эндирей – гюнтувуш пачалыкъларда йимик, ачыкъ кёкню тюбюндеги музей гьисапда да белгили. Къайсы межити де – бырынгъы заманларда къурулгъан. Биринчиси къачан къурулгъанны билеген адам да ёкъ, тек артдагъысы къурулгъанлы да 120 йыл бола. Шону юртлулар авуздан-авузгъа айта туруп эсде сакълагъан.
Ерли уллу чагъындагъы адамлар айтагъан кюйде, Эндирей Истанбулдан къалышмай.
Элин сюеген Юсуп-гьажи Сайпутдинов айтагъан кюйде, юртдагъы межитлер арап пачалыкъланы межитлерине парх бере, тек ону къурагъан ташны юртдан ювукъдагъы ерден алгъан.
Юртда бырынгъы 9 межит сакълангъан. Эндирейни бийи Солтанмут бийликни юрютегенде юртда 28 межит, демек, 28 авул да болгъан.
* * *
Юртда туристлеге бирдагъы тамашалыкъ этме ер бар, о да – «Внезапная» деген асгер къала. Шону да генерал Ермолов Дагъыстангъа къарайгъанда 1831-нчи йылда къурдургъан. Бу къала асгер, тав бойдан чапгъын этегенлеге къаршы къурулгъан. Къаланы имам Къази-Магьаммат алма нече керен де къарагъан, тек болмагъан.
Мукъаятлы этилинген шо къалада Ермоловну штабы ва гарнизонда 4 минг солдат тура болгъан. Уьч къапулу ва 4 минмарасы бар къала, сакълыкъ ва къаршы турувдан къайры да, халкъ арадагъы дослукъну сакълап, эришивлени алдын алып тургъан. Къаланы тюбюнде Акъташгъа ерли атланы сув ичирме алып барма болагъан ёл да этилинген болгъан. Гьали шо къалагъа спутникден алынгъан суратгъа къараса, ону орну гёрюне, тек оьзюнден бугюнлеге ерли къапуларыны бир тамы къалгъан.
* * *
Дагъыстандагъы гьар юртну башгъаларда ёкъ бир тамашалыгъы бола. Гьарисини ашлары-сувлары, гийими, ашаву-яшаву ва хасияты да башгъа бола. Гьарисини «татыву» башгъа. Макъамлары буса бырынгъы замандан гелген савгъат йимик къабул этиле.
Юртлулар «Дагестан туристический» деген проектге гёре уллу байрам этип къойдулар. Байрам десе де, къумукъланы маданиятын ва бырынгъы яшавун гёрсетдилер. Юртда сакълангъан Бийболатовланы къумукъ уьйлеринде тюрлю-тюрлю къумукъ ашлар биширилди ва милли макъамлар согъулду. Агьлю музей йимик, уьйде юрт яшавну 40–50-нчи йылларын гёрме боласан.
Дагъыстанны ат къазангъан артисткасы Загьра Сатуева къонакълагъа гьинкал, гьалтама, тюрлю-тюрлю кюрзелер ва этли ашлар эте. Ашлар да –гьар миллетни тарихини гесеги. Дагъыстандагъы халкъланы ашлары бир йимик гёрюнсе де, гьарисини хас ашлары да бар.
Эндирейли ашбазлар арив ва татывлу ашлар этип болгъандан къайры, бырынгъы йырланы йырлады ва бийидилер. Оланы кёбюсю – ерли халкъ театрны артистлери.
Зульфия Гьюсейнова юртдагъы маданият центрда ишлей. Ол яшлар булан адатланы ва милли инчесаниятны нечик сакълайгъанны гьакъында айта. Ал заманларда гьар авулну кёрюгю болагъанны, шонда гезик булан экмек биширилегенни гьакъында уллу иштагьлыкъ булан хабарлай. Шо йылларда гьалиги йимик алгъасавлукъ ва чабывул болмагъан. Кёрюкге гелгенлер ашын биширип битгенде де гетмей, лакъыр этип, татувлу яшагъан. Олай да, булкъалар этип, юн тютей буса яда гьабижай ува буса да, авулдагъылар булан бирге этилинген. Гьали шо мердешлер унутулгъан. Заманлар да башгъа болгъан.
Гьар уьйде болагъан къумукъ печлер де эсгерилди. Шо печ иссилик бергенден къайры, ону уьстюнде аш этме де бажарыла болгъан. Гьали бары да уьйлер печсиз исси бола, экмек тюкенлерден алына. Оьсюп гелегенлер бираздан адамлар шолай яшагъанны да билмежеклер, тек гьар юртдагъы эндирейлилер йимик адатларын-къылыкъларын, инчесаниятын сакълама бажарса, тарих унутулмажакъ. Сакълангъан бырынгъы саниятны уьйренме ва маданиятны гёрме сюегенлер де гюнден-гюнге артажакъ.
