Арт вакътилерде телевизордан операция этмеге яда савлугъун беклешдирмеге мунчакъы харж тарыкъ, кёмек этигиз деп чакъда-чакъда онкологиядан авруйгъан тюйме чакъы яшланы гёрсете бола. Уллулар буса англап да къояр эдик. Тигим чакъы, дюньядан къуванып битмеген сабийлеге де онкология аврув къайдан гелген экен деп, бир аламат яшгъа къарап, къарнынг айланып гете.

Совет Союзну заманында, хужу къалгъыр, шо аврувдан авруйгъанлар нагагь да ёлукъмай эди. Заманда бир пелен адам рак (талав) аврувдан ассиленип гечинген десе, инсанлар къакълыгъып, силкинип гете эди. Бу пакъыргъа шо эмсиз аврув къайдан гелген деп, адамурлукъ тамаша болуп языкъсына эди. Гьали буса халкъ огъар адатлы аврувгъа йимик янаша, уьйренип де баралар. Олай эмсиз аврувлардан чы Аллагь сакъласын.

Шо намарт, адамны къаркъарасында чалтлыкъда яйылып гетеген аврувну заманында токъташдырмагъа да къыйын чы. О якъдан Дагъыстандагъы докторланы айтып да авара болма сюймеймен. Россиядагъы касбучуланы арасында да аврувну гьазиринде билип, тюз диагноз салагъанлар кёп сийрек бола.
Аты чыкъгъанда, адам титиреп гетеген балагьдан оьлегенлерден бизин республика биринчи ерде деп гьисаплана. Айрокъда оьпкелерине рак аврув къабунуп гечинегенлер.

Ракдан оьлегенлер

Гьар йыл савлай Россияда 150 мингден кёп эргиши, 130 мингден де артыкъ къатын тайпа рак аврувлардан гечине. Ондан къайры да, сабий чагъындан тутуп 17 йыллыкъ чагъы­на ерли етишген 1 мингге ювукъ яш да оьле.

Дагъыстанда буса 2021-нчи йылны ахырында ракны яман тайпасындан авруйгъан 30 минг 852 адам гьисапгъа алынгъан. Шо йыл эренлени арасындан 735, къатын тайпадан 494 адам гечинген. Бу санавлагъа яшлар къошулмай.

Шо къоркъунчлу аврув бек артып барагъанны врачлар айтмаса да, гьарибиз гёребиз, эши­тебиз, оьзюбюзню танышбилишибизни, дос-къардашыбызны арасында да шондан хапарсыздан оьлюп гетегенлер де болмай къалмай.

Гьисапгъа да алынмагъан, аврувун да токъташдырып битмеген бизге белгисиз нечакъы адам бар экен.
Дагъыстанда шо инживлю, гючлю аврувну бакъма болагъан республика онкология диспансер, Н. М. Кураевни атындагъы яшланы республика больницасы, республиканы клиника больницасы, сонг да «Дагестанский центр грудной клетки» деген илмуклиника бирлешивю бар. Шо медицина идараланы 2013-нчю йылдан берли оьр медицина технологияланы къоллап, халкъгъа кёмек этмеге ихтияр береген шагьатнамасы да бар. Болса да, къарагъанда, бугюнлерде де илли-инсан сёз табып болмайгъан кюйде, адамлагъа яман аврувдан арчылып, бираз сама ял тапмагъа бажарылмай.

Эки-уьч йыл алъякъда таныш жагьил къатынгъа, талайсызгъа таш явар дегенлей, шо адамны эсер-месер этеген, къанъявгъур, тагъыланып, 4-нчю стадиясында билген эдилер. Тюзю, гюнагьларындан Аллагь гечсин, авруйгъан ерин заманында врачлагъа гёрсетмей, айсенилик этип, артгъа теберип тургъан эди. Ону артгъа салып тургъанлыгъы да биздеги врачлагъа инанмайгъан­лыгъы эди. Нечик-алай да, ону ювукъ доскъардашы республиканы онкология диспансерине ерлешдирдилер. Ондагъы врачлар бир зат да этме болмайгъанда гелгенсиз деп, къарсалап, бет буруп къарама да сюймей эдилер.

Ахырда бираз заман ятдырып, аврув оьрчюгюп, ол къатын не этегенни билмей, бары халкъыны бетине бозарып, гьар кимден ялбарып, кёмек излейгенде врачлар : «Гьали уьюгюзге алып барыгъыз, биз огъар дагъы этип болагъаныбыз ёкъ, ерлер де ёкъ»,–деген эдилер.

Шо заман ону адамлары къара-къавгъа гётерип: «Нете, биз бетибизге гючсюз яш йимик телмирип, жан талашып турагъан адамны уьюбюзге де алып барып, къыйналып турагъан аявлу инсаныбызны юзюне парахат кюйде къарап болабызмы? Сизден не врачлар бола?» – деп къагьарланып, оланы башындан не гьал гетмеди. Уьюне де элтип, таныш врачны гелтирип, дюньяны багьасына сатып алып, лап да гючлю, енгиллик береген уколланы этип, бир йылны узагъы­на сакъладылар.

Гертиден де, оьлюп барагъан­ адамгъа бурулуп къарама да сюймейгенлерден не врачлар бола. Олар авруйгъан адамны ойлашмай, больницасында жан берип, оьзлеге сёз тиймесин деп сакъ болалар. Герти, намуслу врачлар адамны ахыр тынышына ерли, уьстюнде туруп, аврувуна къаршы ябушма герек эди. Бизде акъча бермей туруп, кёмек этмеге алгъасамайгъанлар да аз тюгюл.

Ондан къайры да, рак аврувдан касбучулар оьтесиз къыт, ёкъ демеге ярай. Студентлер де шо ёлну танглама сюймей. Неге тюгюл, аз айлыкълагъа 6-7 сагьатланы узагъына юрюлеген къыйынлы операцияланы оьтгермеге бирев де тавакаллыкъ этмей. Уьстевюне, шо яман аврувдан оьлегенлер де аз тюгюл. Студентлени нагагь бир-экиси маммолог, гинеколог-онколог болалар, олар да онгача иш гёреген клиникалагъа барып чалышалар.

Белгили профессор Сайгит Алиев англатагъан кюйде, онкология аврувлар арта барагъанына тамаша болма тюшмей: шогъар себеплер де ёкъ тюгюл. Мисал учун, адамланы яшав-экономика гьаллары бузукълашгъан, табиатыбыз пата-пурхуна чыкъгъан, химия, канцерогенлер артып тербей.

Гиччи яшлар да инжине

Барындан да бетер кюйде, адамланы бозлатдырагъан аврувдан яшлар да гьасси болагъаны бек ичибизнибушдура. Бир-бир югъагъан аврувларда рак клеткаланы хозгъама болагъаны ачыкъ. Мисал учун, белгили Эпштейн-Барра, папиллома, герпес, гепатит В, С.

«Гепатит С булан авругъанланы, заман гетип, бавурунда рак аврув болмагъа имканлы. Тек шо югъагъан­ аврув тюгюл. Инг де инче ери – медицина бугюнлеге ерли эмсиз аврувлагъа тарымасын учун не этме герекни мекенлешдирмеген», – деп билдире яшланы аврувларын багъагъан республика больницаны онкология бёлюгюню заведующийи Индира Юнусова.

Биз нечакъы сюймесек де, бу дюньягъа тувгъан 1 минг яшны арасындан 13-14 яш онкология аврувдан авруй. Индира Юнусова белгилеген кюйде, гёрме гюню, ашама ашы ёкъ, интернатлардагъы, таш­лангъан етим яшланы арасында яман аврувдан авруйгъанлары кёп сийрек ёлугъа. Аслу гьалда онгайлыкълары, бары да яшав шартлары тюзелген ожакъларда оьсеген яшлар авруй.

Тюзю, арт вакътиде яшлагъа байлавлу гьал бираз къолайлашгъан демеге ярай. Неге тюгюл, яшланы республика больницасы гьалиги талаплагъа жавап береген оьр даражалы медицина алатлар булан таъмин этилинген. Шону онкология бёлюгю де федерал онкология центрланы тергевюнде.

Озокъда, гьар-бир ерге урунгъанда кёп масъалалар арагъа чыгъа. Онкологиядан авруйгъанланы хирурглар, морфологлар, химиотерапевтлер бакъма тарыкъ эди. Тюз диагноз салагъан, мекенли кюйде анализлер этеген лабораториялар болма тийишли. Нечакъы арагъа янгы технологиялар чыкъса да, онкологиядан авруйгъанланы санаву артса тюгюл, кемимей демеге ярай. Шондан къайры, о аврувну бакъмакъ учун нечакъы харж герек. Харжы етишмейгенлеге не этме герек экен. Сонг бизде медицина гьавайын деп оькюрелер. Бир заманда да болмагъан, къачан да адамлар савлугъун беклешдирмек учун шайлы акъча чыгъарып гелген.

Ондан къайры да, мен билеген кюйде, поликлиникаларда яшланы савлугъуна къарайгъан онкологлар да ёкъ. Оланы аслу гьалда участка педиатр къабул эте. Уллулагъа къарайгъан онкологлар олагъа къыйышмай. Сонг да, аврувну янгы заманында ачыкъ этмек учун, халкъны савлугъун тергейген чаралар кёп оьтгерилме герек эди.

Дагъы да эсгерсем, Дагъыстанда гьалиге авруву ахырынчы стадияда ажизленип турагъанлар учун медицина идара ёкъ. Къавраты битип, гьалсыз болгъан аврувгъа уьюнде бары адамы телмирип, кёмек этип де болмайгъангъа явъюреклери ярылып, бугюн оьле, тангала оьле деп турмагъа оюн-масхарамы? Олар чы врачланы тергевюнде туруп, къаркъарасына енгиллик береген дарманлар булан пайдаланма тийишли адамлар чы. Оланы дос-къардашы наркотиклери булангъы уколланы да гьаранбалагьгъа табалар. Шо саялы бизде талайсызланы ахырынчы гюнюне ерли аврувуну гьайын этеген диспансер къурма тезден тийишли эди.