Элни авзу элекдир.Тахшагьарыбызны лап да ортасында ерлешген сыйлы табиат эсделик саналагъан Акъкёлню къысматына байлавлу айлана ягъыбызда гьар тюрлю айтды-къуйтдуланы ва башгъа-башгъа ёравланы эшитмеге боласан.
Тезги заманларда эсгерилген сув гьавузну орнун бырынгъы Хазар денгиз бийлеген болгъан. Артдагъы 300 йылланы ичинде, тарихи маълуматлар аян этеген кюйде, денгизни сувлары 30 метрлеге уьстге де гётерилген ва ичине де тартылгъан…
Каспий денгизден 1 чакъырым аридеги Акъкёл оьтген ХХ асруну орталарында къуругъан болгъан. Шону орнунда о замангъы Хазарияны тахшагьары Семендерни кюрчюлери де табылгъан дей.
Арадан дагъы да хыйлы йыллар оьтген сонг, 100 йыл алъякъда шо сув гьавуз къуруй. КОР-дан бутакъ алына ва къайтып кёлню орну сув булан толумлаша.
Алим-ахтарывчуларыбыз аян этеген кюйде, Акъкёлню сув булан таъмин этеген ертюп булакълар да болгъан. Артдагъы йылларда чакъны алмашынывларыны ва шолай да Акъкёлню айланасында соравсуз-соргъусуз юрюлеген къурулушланы натижасында сыйлы сув гьавузну ягъалары ичине тартылмагъа башлай.
Белгили болгъан кюйде, Акъкёл 2020-нчы йылда 10 метрлеге ювукъ оьлчевде ичине тартылгъаны аянлашдырыла. Шондан сонг тахшагьарлыланы кёп къадардагъы арзаларын гьисапгъа алып, къайтып КОР-дан сув бутакъ алына ва Акъкёлню къыйынлы къысматына кёмек этиле. Арадан оьтген 2 йылны ичинде сув гьавузну ягъа бойлары къайтып 5 метрге ювукъ оьлчевде гётерилип де тура…
Тахшагьарлылар, айрокъда табиатны якълавчу гёнгюллю гюплерини ва жамиятларыны сиптечилиги булан Акъкёлню айланасындагъы топуракълар талавурдан сонг къайтарылма башлады. Гьали къурулушланы алдын алмакъ учун юрюлеген жамият гьаракат гючлене бара. Шо да ватандашланы ихтиярларын якълайгъан къурумланы янындан тергевсюз къалмайгъаны разиликни тувдура.
– Акъкёл – бизин къумукъ халкъ учун да сыйлы табиат эсделик, – дей жамият чалышывчу, «Ёлдашны» охувчусу Гьажи Айгумов. – Ону биз сыйламасакъ, ким сыйлар?!
Акъкёлню къыйынлы къысматы гьакъда Интернетни сайтларына да алынгъан суратларым салынгъан, пикруларым да печат этилинген. Бир гезик мени сайтдагъы къурдашым гьюрметли тамазабыз Агьмат Акаев де Акъкёлге байлавлу оьз пикруларын малим этген эди.
– Бизин уьлкебизни ичинде чи нечик де, гьатта савлай дюнья оьлчевюнде алып къарасакъ да, шагьарны ортасында ерлешген шолай сыйлы гьюрметге лайыкълы табиат эсделикни – кёлню тапмагъа къыйын болур, – деп сесленген эди Агьмат агъай.
Шо гьакъда савунда таргъулу тамазабыз, белгили жамият чалышывчу мисгин Абдулкъадыр агъай да ичибушуп эсгере бола эди.
– Артдагъы 50 йылны ичинде Акъкёлню сув бийлеген майданларыны тенг яртысы тас болгъаны ичимбушдура, – дей эди ол. – Неге десегиз, шону айланасындагъы къурулушланы юрютген компаниялар топуракъ-чакъа ташып тёге туруп, сувун къачырып, гьар тюрлю къурулуш ишлер булан машгъул бола эдилер. Уьстевюне, къурулушлардан къалгъан къалды-къулдулар да айлана якъны заралландыра. Акъкёл, гертиден де, бизин учун сыйлы эсделик, шону топурагъын сатагъанлар да къазангъаныны пайдасын гёрмес…
Гьали-гьалилерде тахшагьарлыланы кёп къадардагъы арзаларын гьисапгъа алып, табиатны къоруп сакълавну масъалаларына къарайгъан Магьачкъала районара прокуратураны къуллукъчулары тергевлер оьтгерген. Оьтгерилген прокурор тергевлени натижасында малим этилген кюйде, Акъкёлню темиркъазыкъ боюндагъы 6,7 гектар ердеги топуракълары законсуз кюйде айры-айры 45 участкагъа пайланып, яшавлукъ ва оьзге тюрлю производство къурулушлагъа берилген болгъан.
– Законсуз кюйде Акъкёлню топуракъларына этилген ялгъан кагъызлар-шагьатнамалар («зелёнкалар») гери урулгъан, – дей ДР-ни табиат байлыкъларыны ва экология министерлигини башчысыны борчларын заманлыкъгъа кютеген Александр Зимин. – Айрыча къурумгъа ижарагъа 6,7 гектар ерде белгиленген участка янгыдан тахшагьарыбызны администрациясыны еслигине къайтарылгъан. Шогъар байлавлу болуп Магьачкъаланы Ленин районуну суду хас къарар чыгъаргъаны гьакъда айрыча эсгермеге тюше. Этсе болур давалар деп негьакъ айтылмай. Гьалиги заманда, биз ватандашлыкъ жамият ва правовый пачалыкъ къурмагъа имканлыкълар берилген девюрде, оьз ихтиярларыбыздан толу кюйде пайдалансакъ, кемчиликлени бирлешип алдын алма рагьат болагъаны ачыкъ болуп гёрюндю.
Артдагъы 30 йылланы ичинде магъа эртен ишге барагъанда да, ахшам уьйге къайтагъанда да Акъкёлню бою булан яяв оьтмеге тюше. Арадан оьтген вакътини ичинде магъа да Акъкёлню агьын ачыкъдан сезмеге ва шо гьакъда заманда бир буса да макъалалар язып чыгъармагъа тюшдю. Неге десегиз, сувну ичиндеги балыкъ байлыкълары, уьстюнде учагъан къушлар къыт болуп, ахыры да уллу тас этивлеге тарыды. Шону себебинден, бизин экология тармакъда чалышагъан алимлерибиз ташдырагъан кюйде, гючлю еллер, алатолпанлар болуп гетсе, кёл гьалеклене ва тюбюнде ятгъан зараллы къалды-къулдулары уьстге гётериле…
Акъкёлню заралланагъанын балыкълар, къушлар тюгюл, гьатта адамлар да гётерип болмайгъаны саялы, тахшагьарлыланы тапшурувуна гёре, сыйлы сув гьавузну къыйынлы къысматына Дагъыстанны Жамият палатасында да арагъа салынып генг кюйде гьакълашывлар юрюлдю ва берилген таклифлеге гёре хас къарар да къабул этилинди.
ДР-ни Жамият палатасында Акъкёлню къысматына къаралгъан сонг къабул этилинген къарар прокурор къурумлагъа ва тахшагьарыбызны администрациясына да йиберилди. Шолайлыкъда, Акъкёл ва ону айланасындагъы топуракълар къайтып толу кюйде «Магьачкъала шагьар» деген муниципал округуну еслигине айланды.
Акъкёлню алдагъы сув бийлеген 200 гектардагъы майданындан тенг яртысы къуруп, талавургъа тюшгени ичингбушдурмай болмай. Гьали бу сув гьавузну орта теренлиги де 3-4 метрден оьтмей.
Гьалиден бир эки йыл алда Акъкёлде «Балыкъ фестиваллар», балыкъ тутувда ярышлар оьтгериле эди. Ярышлар оьтгерилип къалмай, шону гьюрметине кёлге гьар тюрлю журалы чабакълар да йибериле эди. Тюзю, шоланы къысматына да сююнме чакъы себеп болмады, белгили себеплеге гёре, йиберилген увакъ чабакълар да тас этивлеге тарыды.
