Архивлерде сакъланып турагъан документлер шагьатлыкъ этеген кюйде, Уллу Ватан давну йылларында миллионлар булангъы совет солдатлар белгисиз тас болгъан. Фронтдан гелген уланы «белгисиз тас болгъан» деп айтылагъан кагъызлагъа инанмайлы, зор уьлкебизни тюрлю-тюрлю шагьарларында ва юртларында яшайгъан­ аналар аявлу авлети бугюн къайтажакъ, тангала къайтажакъ деп умут этип яшагъан. Яшырып, гечени узагъында фронтдан уланындан гелген ахырынчы кагъызын къайтарып-къайтарып охуп, гёзьяшлар агъагъан­ гёзлерине кагъыз­ны басып, эртен бозарып ёл къаравуллап, минглер булангъы аналар бу дюнья­дан гетген.

 

Ватаныны азатлыгъы учун азиз жанын къурбан этген биревлени аявлу авлетлери аявсуз къара ерде ятмагъа инсанланы тарихинде инг де къыргъынлы давну азабын чекмеген наслу къалмады. Демек, совет заманда тюрлю-тюрлю даражалы охув ожакъларда къурулгъан ахтарыв отрядлар давну белгисиз игитлерини атларын белгили этмек учун белбюгюп чалышгъан. Артдагъы йылларда бизин пачалыкъда экономика ва жамият-политика гьаллар бюс-бютюнлей алышынгъан буса да, оьрде эсгерилген марипатлы иш ярты ёлда туварылып къалмады.

Шону тасдыкъ этеген далиллени бириси − «Кавказ» деген ахтарыв отрядны макътавгъа лайыкълы гьаракаты. Биз оьзю булан ёлукъгъан шо отрядны ёлбашчысы, Хасавюрт шагьар администрацияны башчысыны заместители Гьайбулла Умаров ахтарывчуланы бу йылны оьтген айларындагъы гьаракатын гёзден гечирип, оланы ишлерини гьакъында къужурлу лакъыр этди.

Бу йыл март айда хасав­юртлу ахтарывчулар Севастопольда болгъан. Шо шагьарны фашист елевчюлерден азат этегенде гёрсетген къоччакълыгъы учун къумукъ улан Абдурагьман Абдуллаевге Совет Союзну Игити деген оьр ат берилген. Дагъы да айтсакъ, Севастополь шагьарны азатлыгъы учун белгили драматург, шаир ва фольклорчу Алимпаша Салаватов жанын къурбан этген.

Апрель айда отряд оьзю­ню адатлангъан ишин Ингушетияны Малгобек деген шагьарыны боюнда давам этген. Давну йылларында немис-фашист черивлени алгъа багъып юрюшюню алдына шо ерде къатты тогъас салынгъан, Кавказ учун оьжетли душман булан къыргъынлы ябушувлар юрюлген.

Сонг да, «Кавказ» деген отряд Мелитопольгъа сапар чыкъгъан. Шо шагьардан фашистлени къувалап лагь этивде Магьачкъала ва Буйнакск шагьарларда топлангъан 91-нчи атышывчу дивизияны (огъар Дагъыстан дивизия деп де айтыла болгъан) солдатлары уллу игитлик гёрсетген.

Мелитополь учунгъу ябушувларда батальонну командири Ирбайхан Бийболатов жанын къурбан этген, огъар Совет Союзну Игити деген ат берилген ва ол шо шагьарда гёмюлген. Бу йыл 23-нчю октябрде Хасавюрт-Мелитополь деген автосапар оьтгермеге ва Мелитополь шагьарда оьрде эсгерилген Дагъыстан дивизияны гьюрметине эсделик салмагъа гёз алгъа тутулгъан.

Бугюн-тангала «Кавказ» деген отрядны членлери Волгоград областгъа ва Смоленск областны Вязьма шагьарына ахтарыв ишлер юрютмеге бармагъа гьазирлик гёрюп тура.

Гьали болгъанча ахтарывчулар сапар чыкъгъан ерлени гьакъында айтылып турду, энни олар баргъан еринде не йимик ишлер юрютегени гьакъда да айтайыкъ. Яйны яллав гюнлеринде салкъынлыкъ учун яшлар палаткаланы агъачлыкъда къуралар, аш-сувну оьзлер гьазирлейлер, гюнню узагъында къыргъынлы дав юрюлген ерлерде ахтарыв ишлер оьтгере. Демек, гиччи бел булан астаракъ топуракъны къатлав-къатлав этип тайдыра. Шоллукъда, кёп йыллар алда дав майданда жан берген солдатланы душмангъа къаршы къоллагъан савуту, «медальонлары», къашыкълары ва оьзге затлары табыла.

«Медальонланы» ичиндеги кагъызлардан таба солдатны аты ва ону адреси токъташдырыла. Шо кагъызлардагъы язывланы охумагъа бажарылмай буса, оланы экспертизагъа йибере. Къашыкъгъа тырналып язылгъан солдатны атыны ва фамилиясыны биринчи гьарпларындан таба, архивлерде хотгъанып, шонда табылгъан асгер бёлюклерде болгъанланы списогу булан тенглешдирип, шо адам ким экени ачыкъ этиле. Сонг ахтарывчулар ка­гъыз­лар язып, атлары белгили болгъан солдатлар гёмюлген ерни оланы дос-къардашына билдирелер. Шолай табылгъанланы арасында дагъыстан-лылар да ёлугъа. Артда солдатланы сюеклери къардаш къабурларда уллу абур-сый булан гёмюле.

Лакъырны ахырында Гьайбулла Умаров хасав­юртлу ахтарывчулар дав майданларда ерни къазып оьтгерген ишни натижасында табылгъан савутланы, каскаланы ва оьзге затланы салып, Хасавюртда музей ачмагъа умут бары, оьзлени «Яллайгъан кёк» деген проектин яшавгъа чыгъармагъа ва «Кавказ» деген отряд шагьарлы Болатхан Халилулаевни ва муцалавуллу Нажмудин Тажудиновну ахтарывчулары булан биригип иш гёрмеге сюегени гьакъда айтды.

Оьзюню ёлбашчысыны сёйлевюн «Кавказ» деген отрядны членлери – шагьардагъы орта-хас ва оьр билим береген охув ожакъланы студентлери Мурат Гьажимуратов, Магьамматкамил Умаров, Мавледин Ягьияев ва Нас­рулла Угьумаев толумлашдырдылар. Олар Хасавюрт шагьарны башчысы Корголи Корголиевни ва Дагъыстанны яшёрюмлерини министерлигини атына оьзлени даим якълайгъаны учун алгъышлы сёзлер айтдылар.

Энниден сонг да «Кавказ» деген ахтарыв отряд Уллу Ватан давну тарихин толумлашдырывда уллу роль ойнажагъына шек­лик ёкъ.