АДАБИЯТ

Абдулла-ал-Хазарини тайпасы оьзлени чагъында Дагъыстанда Хазарияны тахшагьары Семендерден (Анжиден) гёчюп гетме борчлу болгъанда, барып о замангъы Башту (Киев) шагьаргъа гелип ерлешген ожакъланы бири Шамси молланы ожагъы болгъан. Шаир Х асруда яшагъан белгили бусурман дин ва ярыкъландырывчу Микайыл Башту Шамсуну уланы, Абдулла-ал-Хазари буса Микайыл Баштуну уланы.

Абдулла орта гьисапда IХ асруну 70-нчи йылларында тувуп, Х асруну 40-нчы йылларына ерли яшагъан. Абдулла оьзюне ал-Хазари деп ат такъмагъы да негьакъ тюгюл.

О заман Хазар пачалыгъыны темиркъазыкъ боюнда ерлешген Булгъар ханлыкъда бусурманлыкъны беклешдирмек учун кёп иш юрютген адам. Олай да, мундагъы Алмыш-Ханны ва ондан сонггъу ону орнун тутгъан Алмыш-Ханны уланларыны девюрюнде ханлыкъда вазирлик ишин юрюте туруп, бу гьукуматлыкъны дюнья аралыкъдагъы ерин мекенлешдирмек учун бусурман пачалыкълар булан, айрокъда Арап Халифаты булан кёмек­лешив дипломатия аралыкълар болдурмакъ учун кёп чалышгъан адам.

Шо муратда Абдулла-ал-Хазари, атасы йимик, Булгъария булан Хазарияда дин яйыв­чу, дин ярыкъландырывчу гьисапда кёп иш этген. Ханлыкъда – гьукуматны ичинде – адиллик къуруп, элде адиллик яратмакъ учун, Абдулла бек къаст къылып айлангъан.

Ондан къайры да, атасы Микайыл Баштуну васиятларын кюте туруп, шо алда эсгерилген къастларын яшавгъа чыгъармакъ учун, айрокъда Булгъарияны башгъа пачалыкълар булан дипломатия, савдюгер ва культура аралыкъланы беклешдирмек муратда Булгъариядан онда барагъан элчилик вакилликлеге башчылыкъ этип, Аравиягъа Х асруну башында эки-уьч керен баргъан.

Оьзюню дин, дибирлик ва вазирлик ишлерин кюте экен, Абдулла-ал-Хазари пачалыкъ ишлерде туташ реформалашдырыв юрютмекни талап эте тургъан. Айрокъда пачалыкъны ичинде артсыз-алсыз юрюлеген гиччи-уллу бийликлени арасындагъы къалмагъаллы тартышывланы, савлай алгъанда, пачалыкъны осаллашдырагъанын тез англап, бий эришивлеге, дин арадагъы эришивлеге, къавум-тайпа арадагъы эришивлеге тогъас салынывну политикасын юрютюп тургъан.

Абдуллагъа атасыны баш васияты – Булгъарияны ва ондан алдагъы къумерлени, къунланы ва хазарланы тарихи яшавларын язывну узатмакъ болгъан.

Шону учун Абдулла атасыны савунда эки китап язма гирише, оланы башлапгъысы – «Шан толгъавлары». Башгъача айтгъанда, бу «Кимерлени хабарлары ва йырлары» демек бола. О девюрде китай тилден алып «Къумерлеге» «Шанлар» деп айтылып, китапларда язылып юрюй болгъан. «Шанлар» демек буса – «бек къастлы, бек гьаракатлы», гьалиги англавгъа салып айтгъанда, «пассионар» демек бола. Гьалиги бир-бир тюрк халкъланы тиллеринде «шан» шо маънада къоллана.

Бизин тилибизде буса о сёзню «шайлы уланлар» деген къайдасы юрюле. Йырчы Къазакъ, мисал учун, о сёзню бир йырында булай къоллагъан:

«Шайлы уланлар темтиретер ерни темир къазыгъын, шайсызлары пысар, излер гюнлюк азыгъын…»

Бугюнгю Тюркияда ва Азербайжанда о сёзню орус тилге «Славный, прославленный» деп гёчюрелер, бизинче айтгъанда – «Макътавлу атоллу» бола.

Гьасили, атасындан сонг шо китапны узатып, Абдулла оьзю оьлгенче де уланы Мамлиге «Шан толгъавларын» язывну бек буварып тапшура.

Бу китапдан къайры Абдулла язгъан уллу асарланы экинчиси – «Хазар тарихи» бола. Шу китабын язывну да ол бютюн ­оьмюр боюнда бёлмейли узатып тура.

Ону «Хазар тарихи» китабы язывчуну савунда да генг арада белгили бола ва оьзюнден сонггъу язывчуланы хазарланы гьакъындагъы тарихи ахтарывлары учун инамлы баш билим тармакъ гьисапда тап 11–12 юз йыллардан тутуп гьеч унутулмай гёчюрюлюп, къолдан-къолгъа берилип юрюй, бир къужурлу маълумат-намеге айлана. 12–13 юз йылларда яшагъан белгили алимлер мубаракшагьгъа, Абу-Хаййан ал-Гарнатиге ва олай башгъа арап, фарс тилде язагъанлагъа таъсир эте. Олар бары да Дербент (Хазар) якъны айта туруп, Абдулланы китабындан пайдаланалар…

Шу гьалны гьисапгъа алмакълыкъ булан бирче биз Абдулла-ал-Хазарини «Гесикбашын» тюрк ва татар тиллердеги текстлерине асасланып, бугюнгю тилибизде къумукълашдырып, антологиябызда ва газетибизде бермекни тийишли гёребиз.

Поэманы тюрк тилдеги вариантын къумукълашдырмакъ учун Бадрутдин Магьамматов кёп загьмат тёгюп ишледи.

Салав Алиев.

Абдулла-ал-Хазари

«ГЕСИКБАШ» ДАСТАНЫ

Сёз ясайман бисмилламны нюрюнден алып,

Гечем-гюнюм Аллагьымны юрекге салып.

Бу дюньяны эпсиз кёпдюр гьайран ишлери,

Тюллерине етишмейген тюрлю тюшлери.

Болгъан ишлер бизге ювукъ, йыракъ эллери,

Мен айтажакъ ишге буса ёкъдур гелери.

Ахыр хабар гелди гьали эсиме мени,

Гьакъ Тенгирим ругь йиберсин сесиме мени.

Дёрт сырдашы булан Расул олтургъан тёрде,

Отуз уьч минг гече-гюнюн толтургъан ерде,

Эс этдилер бир адамны гесилген башын,

Булакъ-булакъ акъдыргъан ол къанлы гёзьяшын.

Къаркъарасы, санлары ёкъ – о не ажайып?

Аты Шагьид, гьалдан тайып къалгъан алжайып.

Кежилердей акъ сакъалы, нюр ташлай юзю,

Огъар гёзюн къаратгъанны къамашар гёзю.

Юзюн къаплап топуракъгъа, ерге зар къылды.

Пайхаммаргъа ялбармакъда, сёзю тыгъылды…

Ону гёрюп Пайхаммарны титиреди жаны…

Шу вакътиде гирип гелди Али-арсланы.

Али сюйдю Гесикбашны1 алма гётерип,

Мустафаны къырыйына элтме чул берип.

Тек нечакъы къасткъылса да гётере алмады,

Тербетип бир гесек ерге элтме болмады.

Бу гьайран иш болуп ёкъдур гёрген гьалиге!

Ол Баш деди: «Я Расулум, билдир Алиге,

Мени булан гюч сынама айланмасын ол,

Мени аччы къысматыма байланмасын ол.

Али йимик дагъы да минг Али болса да,

Гьар-бириси гьар янымдан басып алса да,

Кёклердеги Темиркъазыкъ тербенир, тек мен

Тербенмесмен шо еримден, къажыман, чёкмен.

Аллагьымны юзюн гёрюп нюрленмегенмен,

Ону жавгьар тахларына оьрленмегенмен.

Тек бир шексиз – минг къуванчым, минг агьым булан

Гечем-гюнюм сёйлешемен Аллагьым булан.

Эллий керен къайтып-къайтып бардым мен гьачгъа,

Хайыр къылдым мен кёп ачгъа, кёп ялангъачгъа.

Кёп гечдим мен аршлар бойлап тор атым булан,

Кёкню-Ерни къардаш этмек муратым булан.

Бир де чыкъдым малайиклер къонагъан тёрге,

Адам келпетиме гирип, сонг тюшдюм Ерге.

Нюр къаласы эди мени бир тахшагьарым.

Хизри, Ильяс болду мени бар сырдашларым.

Бир – гьалалым, бир де гёзел огълум бар эди,

Олар экевю де магъа жан-дослар эди.

Я Расулгъа шафагьатынг къыл, деди, энни,

Олжам булан огълум бир Дев ютду чу мени!

Гьалалымны алып гирди терен зиндангъа,

Шондан берли эки гёзюм боялды къангъа.

Бир маслагьат бермей къойсанг сен магъа бугюн,

Мен гётерме боларманмы ахырат югюн?!

Али айтар: «Я Расулум, бир эп табайым:

Зульфукъарым булан Девге оьзюм чабайым.

Мен оьлермен яда Девню оьлтюрермен мен,

Аллагь кёмек этсе, оьрлюк гелтирермен мен.

Дев къолундан къутгъарайым есир къатынны,

Ёкъ эсе, мен ерлемейим Дулдул атымны…

Эренлени арасында болмайым дагъы,

Эр дуасын гьалаллыкъда къылмайым дагъы.

Расул айтар: «Я, Али, сен онда ёл чыкъма,

Санынг сёгюп, къанынг тёгюп, негьакъ талчыкъма».

Али айтар: «Буюргъанны болмай гёрмесе,

Къой, барайым – атым аргъый, къылычым гесе».

Атгъа минди, зульфукъарын байлады Али,

Гьасан-Гьюсенни къыйналып ойлады гьали.

Отуз уьч минг асгер булан арив тизилген

Алини ёлгъа салдылар хыйлы мезгилге.

Али гетди ол Гесилгенбаш булан бирче.

Асгьабалар пашман къайтып, гёзьяшын иче.

Али кёкден уча, Дулдул къанатын яза,

Гесикбаш да артда къалмай, олардан оза.

Бара булар кёк кёкюрген тавушдай болуп,

Юреклери яшмынлардай оьчлюкден толуп.

Беш намазын къыла Али, негетин ойлай,

Гесикбаш да яннавурда – намазын къоймай.

Етти гече- етти гюн кёп эллерден оьте,

Хапарсыздан бир элде бир шагьаргъа ете.

Али къарап къаршыларда бир къую гёре,

«Дев яшайгъан къую шому?» – деп сорав бере.

Ол Баш айта: «Тап оьзю деп шо тюпсюз къую,

Шонда девлер уя тикген минг йыллар бою».

Али шонда Дулдул атын тумарлап алды,

Минг къулачлы къыл аркъанын юмарлап алды.

Къуюбашгъа аркъан башын байлап йиберди,

Дудул булан ол Гесикбаш йылап йиберди…

Аркъанны бир боюн тутуп энишлей Али,

Баш Къуръанны аятларын шыбышлай гьали.

Аркъанны гьар тутумунда сес берди Али,

Тенгирини сыйлы атын эсгерди Али.

Тыныш алма гьава етмей – къую бек терен,

Тюшюп гетме къыл къалмады ол нече керен!

Исми азан дуасына юрегин салып,

Кёкден жанына ругь алды, билмей къыйналып.

Етти гече-етти гюн ол бек сакъчы болуп,

Бир бошамай эниш тюшдю илгьамдан толуп.

Сегизинчи гюн аягъы бир чыргъа тийип,

Али бираз солув басды гьакъылын жыйып.

Тенгирине сужда къылды, Кёкден ругь алып,

Къараса, бир къапулар бар тюпде сыралып.

Тартды, ачды: гёрдю гьайбар сарай,

Бир къатын бар, юзю – гюнеш, мангалайы – ай.

Намаз къыла, ерге къаплап нюр явгъан юзюн,

Етти къат Кёк эшитедир дуалы сёзюн.

Суждалангъан сайын агъа бюлдюр гёзьяшы,

Ким десегиз – Гесикбашны бу дюр олжасы.

Гёрдю Али: гёз алдында бир гьайран къала,

Мунда беш юз бусурман бар, йылай, къыйнала.

Жанланып, ялбарды: «Али, бизге бир амал…

Аллагьисен, Девден къутгъар, бизин шундан ал!»

Али сорай: «Менден алда ким гелди мунда?»

Олар: «Мустафа гелди, дей, айтды, дей, шонда,

Мунда етип Али гелир, къудуратлы, сыйлы,

Бу Дев ону къылычындан оьлме багъыйлы…

Минг бар эдик есирлеринг, гёр – беш юз къалдыкъ,

Гюнде бешев Девню авзунда оьлдюк, чайналдыкъ…».

Бир талпынып Али шонда сарайгъа гирди,

Минмарагъа ошап къалгъан бир Девню гёрдю.

Къолундагъы гьар бармагъы адам чакъы бар.

Бу ассиге аз этгенде, бола минг йыллар!

Гумбезеге ошай ону май битген башы,

Оьмюрюнде болмагъандыр хайырлы иши.

Къара тумандай тынышы пышгъырып чыгъа,

Боран болуп бу тикленсе, чырланы йыгъа.

Али Зульфукъарын алды – чанчмакъ мурады,

Девню шонда болмагъандай янчмакъ мурады.

Тек тартылды… Дев шо мюгьлет бираз титреди:

«Тенгирни Арсланы дейген сенмисен?» – деди.

Итат этип Девню оьлтюрмек эрлик тюгюлдюр.

Яман булан сырдаш болмакъ оьрлюк тюгюлдюр…

Нара атды Али шонда, Дев уянмады.

Экинчилей нара атды, Али къанмады.

Уьчюнчю керен негресин урду ол къази,

Бютюн дюньяны зангыртды ону авазы!

Сесгенди Дев шо мюгьлетде, уянды башлап,

Анакъдай уллу авзундан от-ялын ташлап.

Деди: «Сенмисен, я Али, мени душманым?

Сени хатарлы къолунгдан чыгъармы жаным?

Гьали билдим, сени мунда ким йибергенни,

Мени жаным къыйсын деп ким къылыч бергенни».

Али айтды: «Гьакъ Тенгирим йиберген мени.

Парча-парча этейим мен шу ерде сени».

Дев айтды: «Шу мюгьлет сени ютсам тоймасман,

Дюньядагъы бусурманны бирин къоймасман!

Не сени сав къоймасман мен, не – Пайхамарны,

Мадинаны яллатарман, Макка шагьарны…»

Шолай да айтып тюз болду Дев Алиге багъып,

Минг батман чокъмарын сермеп, от гёзюн ягъып,

Намарт Девню салмакъ учун ахыр ёлуна,

Али сигьрулу къалкъанын алды къолуна.

Дев чокъмарын бир урмакъда гётерип оьрге,

Али тизлерине ерли батылды ерге.

Тек юреги титиремеди Арслан Алини,

Гьеч бир саны бошамады ол Шагьвалини.

Чачырагъандай атылып, ол ярбашгъа минди.

Аллагьына шюкюр этди алгъышлап энни.

Ол Дев айтды: «Оьлмедингми, савмысан, Али?

Кугь Къаф тав болсанг да сени йыгъарман гьали.

Уьч керен къайтып атылды – Али оьлмеди,

Къыйналмакъдан къакълыкъды Дев, онгу гелмеди.

Гьали энни урма гезик Алиге етди,

Зульфукъарын алып, Гьакъгъа шюкюрлюк этди.

Али айтды: «Гьей сен, мальуьн, инкарынг оьлтюр,

Гьакъ Тенгирни бирлигине икрарынг гелтир!»

О Дев айтды: «Минг яшадым, яндым – сёнмедим,

Оьмюр чекдим, сен сайлагъан динге дёнмедим».

Али шонда эшитгенде Девню бу сёзюн,

Ярбашындан огъар чакъды яшмындай гёзюн.

Зульфукъарын чанчды тюзлеп тувра жанына,

Къара къыйын къопду Девню гьар-бир санына.

Пери Девню шолайлыкъда оьлтюрдю Али,

Гьакъ Тенгирни зор арсланы болду Шагьвали.

Къапусун дырбайтды шонда кериван сарай,

Девлер шонда гьавлап чапды, салып вай-гьарай.

Али урду, чапды, чанчды – зор чапгъын этди,

Тенгирине гьалаллыгъын гене гёрсетди.

Девлени башларын къувдай учуртар эди,

Юзевюню орнун оьзю бир тутар эди.

Уьч юз девню жанын къыйды янгыз шо бир гюн,

Оьзю англамай да къалды душман кёплюгюн!

Алини бу къудураты эс къоша эсге,

Девлер мундан ёюлдулар дагъы гелмесге.

Алини Аллагь йиберген Ругьгъа ошатып,

Девлер бу дер дюньялагъа гетди таш атып…

Беш юз бусурман тюзелди Гьакъ ёлну сайлап,

Девню малын берди Али олагъа пайлап.

Болар чакъы мал алдылар гьар ким гётерме.

Али борчлу болду къайтып къуюгъа гирме.

Бусурманлар айтды: «Али, буюр, нетейик?

Бу къуюдан къутгъарылып нечик гетейик?

Учуп чыкъма ярар эди – къанатыбыз ёкъ,

Оьзенгисин басып минме не атыбыз ёкъ.

Такъдир язгъан буса, шулай оьлейикми биз?

Яда Тенгирден бир талигь тилейикми биз?»

Али айтды: «Сиз де бизге якъчы болугъуз,

Шонда уллу Аллагь сизин тюзлер ёлугъуз…

Али шонда къоллар яйып, дуалар этер,

Гьар дуасы яшмын болуп аршлагъа етер.

Гьакъ Таала Жабрайылгъа буйрукъ туварды,

«Буланы оьз къанатынга ал!» – деп буварды.

Шонда Али тамам этип дуалы сёзюн,

Къуюну уьстюне чыгъып гёрдюлер оьзюн.

Бу беш юз бусурман булан къатыны, яшы

Алиге минг алгъыш этди – зувапны башы.

Сююнч, къуванч булан яйнап къалды гьариси:

Алини Аллагьым берген ортакъ вариси…

Шонда эшитген дей Расул Али къайтгъанын,

«Тенгирини Арсланы» деп сююнчю айтгъанын.

Гьар ким къаршылагъан ону гьюрмет гёрсетип,

Аллагь булан асгьабалагъа алгъыш этип.

Ол Гесикбаш гелди шонда Расулну сыйлап,

Расул демли къолун берди, гьар ягъын ойлап.

Гесикбашгъа дуа къылды Расул шо ерде,

Гьакъ Таала къабул этди ону Кёклерде.

Гесикбаш мюкюр Алини зор гьюнерине:

Гьар-бир саны къайтып гелди ерли-ерине!

Асгьабалар бир гёнгюлден эсге алдылар,

Аллагь яратгъан бу эрге гьайран къалдылар.

Ону яшын, итин шо Дев ашагъан эди,

Гемик-сюеклерин чайнап ташлагъан эди.

Гьакъ Таала олагъа жан, ругь багъышлады.

Гёзел гийимлер гийдирди, сонг алгъышлады.

Мевлене Шемси Тебирни минг гьюрметине,

Сен етишдир амалсызны гьар негетине.

Файилатюм, файилатюм, бирдагъы да файилат,

Ахыратынг алдын буса, бу дюньянгны сат.

1 Гесикбаш – гесилип, къаркъарасындан

айрылгъан баш.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля