Агьмат ЖАЧАЕВНИ уллусу уланыны Агьмат деген уланы бар. Огъар гьали он етти йыл битген. Бу йыл Москвада школаны алтын медальгъа битдирип, оьзю сюеген академиягъа охума тюшген. Озокъда, уллатасы шогъар сююнмей боламы? Агьмат Жачаевни оьзюню йыр дюньясыны гележегин жагьил де жагьил, жагь да жагь бу уланы булан байлама уллу умуту бар. Огъар биз шо сыйлы мурадына етмекни гьакъ юрекден ёрама да ёрап, янгы язылгъан «Эки Агьмат» деген поэмасын анадаш газетибизни охувчуларыны тергевюне бермекни арив гёрдюк.

 

Адабият бёлюк.

Поэма

 

I

Сен тувгъанда аз сююне къалмадым,

Оьрге чюер йимик оьзюм-оьзюмню,

Уллу атанг яшырмагъа болмадым

Сююнмекден сувланмагъын гёзюмню.

 

Сен тувмагъынг хадиргюндей башыма,

Жаным савда атым сагъа къоюлду,

Хошланардай юзге тартып яшама,

Юрегиме юз минг умут къуюлду.

 

Сен тувгъанда гётерилди гёнгюм де,

Гёммек болду кёк гюмез гёк увгъандай,

Болду, балам, яшавумну кёгюнден

Бар-ёкъ къара булутланы къувгъандай.

 

Акъча-малгъа сутурлукъдан оьлмедим,

Аллагь магъа этди арив къайтарыш,

Сен тувгъанда тюгюл эсе билмедим

Боюм оьсме болажагъын бир къарыш.  

 

Денгиз чакъы насип мени ичимде,

Бир сен тувмакъ насип болгъан, мен излер,

Ичдеги шо насибимни гючюнден

Тобугъума гелмей энни денгизлер.

 

Бар зат мени онггъа нечик тартмасын,

Рагьатлыгъы артгъан гьатта юхумну,

Рагьатлыгъым мени нечик артмасын,

Сен тувгъан сонг аздырмасгъа тухумну.

 

Бара-бара башлар эки аягъынг

Алгъа багъып алай арив къагъылма,

Ана баргъа къуванарсан ягъынгда,

Ава бусанг этегине тагъылма.

 

Сувукъ бусанг – баса сени бавруна,

Исси бусанг – ананг сагъа ел эте,

Балам, сагъа гьали янгы йыл бите,

Бешик атынг елитесен, елите.

 

Къумукъ элде къумукъ улан тувгъанны

Савлугъундан балаякълар алына,

Аркъан ташлап сен тутар акъ къунанны

Гьалиденокъ кишнев сеси чалына.

 

II

 

Йыллар гетип къала экен гёрюнмей,

Уллу атанга уллу гьюрмет этдинг сен,

Тюз ёлунгда тюзелгенге сюрюнмей,

Онгуп-оьсюп он еттиге етдинг сен.

 

Йырны болма тюшмейгенге ялгъаны,

Агьмат балам, сен соравлу къарайсан,

Йыр дюньямда яшав нечик болгъанын

Уллу атанга базып-батып сорайсан.

 

Йыргъа бир де бермедим мен хырымны,

Ачып-чечип сагъа ачыкъ этейим,

Аллагьдан мен яшырмайгъан сырымны,

Балам, сенден юлдуруп мен нетейим?

 

Йыр дюньядан къарамадым яшынма,

Йыр ташгъынгъа яшлай тюшдюм атылып,

Шюкюр болсун, йыр деген шо ташгъында

Къайракъ ташдай къалмагъангъа

                                                                  батылып!

 

Йырда къыйын шагьдай болма, шагь болма,

Къыйын онда, тахти болмай, тах болма,

Йыр дюньяда билген зат мен лап алда –

Йыр дюньядыр ярамас ер хах болма.

 

Йыр дюньямны ёкъдай этип къарама

Гьаваслар да къалмадылар ёлукъмай,

Яхшы ёл чу къайдагъы зат ёрама,

Гьайт деп къую къазадылар илыкъмай.

 

Йыр дюньяда ким къурдашны, ким ятны

Олар турмай эди Аллагь гёре деп,

Барын билмей эди Къуран аятны,

Юрегине гёре Аллагь бере деп.

 

Юрегимни санамай мен холагъа,

Къатдым, нече тогъаслардан оьтерге,

Эгер мен чул берген бусам олагъа,

Болар эдим акъ байрагъым гётерген.

 

Билдим шонда тарыгъымны нетмеге,

Тарыгъымны бир олардан сакъ турма,

Болгъан буса юрегиме етмеге,

Къарар эди магъа ёл кюй сокъдурма.

 

Мен олагъа, азман болуп авадан,

Артдан барып чатакъ да гьеч урмадым,

Адамлыгъым алмагъангъа гьавадан,

Алда къара къапгъынлар да къурмадым.

 

Йыр дюньямсыз яйда магъа явар къар,

Уьюм мени тюгюл къонакъ-къолам ёкъ,

Юрегимде йыр ташывгъа чолам бар,

Увакъ-тюек тартышывгъа чолам ёкъ.

 

Шюкюр болсун, дюнья чардай айлана,

Йырым къалмас бугъай, балам, шайлана,

Чечек ачар терек де бар йырымда,

Чанча башлар юрек де бар йырымда.

 

Юлдуз да бар, кёкден къуймур къаравлу,

Гюлкъыз да бар, Айгъазиге яравлу,

Гёзьяш да бар, кирпик учда баш тартар,

Язбаш да бар, къарт дюньяны яшгъартар.

 

Нартлыкъ да бар, нарт гёзлери янаргъа,

Къартлыкъ да бар, къартлыкъ

оьзюн сынаргъа,

Юртлар да бар, арш чайкъалып ер ютгъан,

Давлар да бар, аналаны улутгъан!

 

Шаршар да бар, шатлыкъ сесин чаларгъа,

Ершар да бар, яшлар учун къаларгъа,

Мен де барман, юрек йырдан толаргъа,

Юрек тепген йыргъа къурбан боларгъа.

 

III

 

Энни магъа явар къар да къар тюгюл,

Акъ чечеклер явагъандай гёрюне,

Уллу атанга уллу зар да зар тюгюл,

Ортакъ атны къарагъанда оьрюне.

 

Халкъым таныш къайгъым-шатым

булан да,

Буссагьат да йыргъа булакъ къазаман,

Агьмат балам, ортакъ атым булан да

Алдынгда мен нарыстадай тазаман.

 

Къазакъ йимик къарлы-бузлу Сибирде

Къалмасам да болат шынжыр сюйрей мен,

Йыр да, жан да дюр экенин бир ерде

Яшдан берли тёшюме мен тюйреймен.

 

Адамлагъа хас зат тюгюл гьаман да,

Хас зат тюгюл болмакъ ортакъ къабуру,

Ортакъ малгъа от тюшеген заманда

Ортакъ атны артмай тюгюл абуру.

 

Болар нече ювугъубуз, ятыбыз,

Эки башгъа юз йылда биз тувсакъ да,

Ер этмесек эгер ортакъ атыбыз,

Ер ярашар къайда яшап турсакъ да.

 

Ер этмедим таптавулда къалардай,

Оьз атыма оьз айтгъаным этдирдим,

Оьз атымны шере берме ярардай

Учуз этмей, балам, сагъа етдирдим.

 

Сав оьмюрге шо ат сагъа гьайкелдир,

Сагъа – йыракъ, магъа – ювукъ аркъабаш,

Ат къойгъунча атанг-ананг билгендир

Атым сагъа болажагъын аркъадаш.

 

Авур ёлну ахыры аз къалгъан сонг,

Авур намус башлай экен артмагъа,

Ортакъ ат шо ортакъ намус болгъан сонг

Бир сабанны тюше бирче тартмагъа.

 

Сен танасан, тюгюл сагъа яман да,

Мен тюгюлмен тюп оьгюзге саналмай,

Авур болуп авуп къалсам сабанда,

Азирейил къояр бугъай жан алмай.

 

Алда яшав аллы-гюллю талалы,

Болмасын деп тюбюнгде ер оюлгъан,

Болмасанг да, балам, гьайбар къалалы,

Пайхаммарны аты сагъа къоюлгъан.

 

Шо ат сагъа оьмюрлюкге ошавда,

Инанаман шо ат сени якъларгъа,

Инанаман балагьлардан яшавда

Малайиклер къоруп сени сакъларгъа.

 

Айта туруп Ай-Гюн шогъар шагьатны,

Агъып геле нече тюрлю ой магъа,

Насип болгъай эди, балам, шо атны

Уланынгны уланына къоймагъа.

 

IY

 

Акъ-къараны къоймай яшав гёрсетмей,

Агъым сувдай агъа заман, гёресен,

Оьз халкъынга не етише, не етмей,

Уллу атанга уллу сорав бересен.

 

Оьз халкъынга етер-етмес затланы

Бара-бара гёрежексен оьзюнг де,

Яхшы халкъынг яхшылыкъгъа атлана,

Яхшысы шо ярыкъ болсун гёзюнгде.

 

Агьмат балам, оьксюз улан болмагъыр,

Оьз халкъынгдан бир ягъагъа тартылып,

Оьз халкъынгны ой денгизин гёрмейли,

Бакъа кёлде къалар йимик батылып!

 

Уч-къырыйсыз кавлу кюйде уьй яшай,

Елип етген ел алмайлы къалкъыны,

Къайсы улан да къалкъысы ёкъ уьйге ошай,

Къанат тюбюн тас этсе оьз халкъыны.

 

Айтарым шу мени сагъа артда да,

Тарыкъ ерде шогъар къашынг тюйгюр сен,

Анатюзюнг тайса-тайсын картадан,

Анангдан да артыкъ ону сюйгюр сен.

 

Халкъын сатгъан эрни, этип намартлыкъ,

Билемисен, ахыр-сонгу не бола?

Ай, адаршай ону бары-ёгъуна,

Аллагь ургъан йимик артда шу бола:

 

Гьай, нечик де, пакъыр оьмюр оьтгере,

Ятдай яшай уллугъа да, яшгъа да,

Арабызда савгъа да ол парх бере,

Ошамайлы къалмасдай сынташгъа да!

 

Яда ону халкъгъа ортакъ дерти ёкъ,

Кюлкю болса тюгюл кюллю ятлагъа,

Анасына къарама да бети ёкъ,

Ону гёрсе, башлай бетин япмагъа.

 

Денгиз сама къулакъасмай дертине,

Ону гёрсе къыйын къоба жанына,

Тюкюрмеге сюегендей бетине,

Гьар-бир толкъун гьавас етме янына.

 

Бары затдан яшырардай ол гёзюн,

Гёз къаратма къоркъа кёкню тёрюне,

Къушлар сама бары бирдей бир оьзюн

Къаргъай туруп учагъандай гёрюне.

 

Энни ону эсгик этер ёллар кёп,

Энни огъар салам бермек заялы,

Энни ону къолун алмас къоллар кёп,

Халкъын сатгъан улан экен саялы.

 

Y

 

Уланлардыр урушларда утгъан да,

Тобукъ уруп бийиген де тойларда,

Уланым деп сени атынг тутгъанда,

Башым тола, балам, уллу ойлардан.

 

Улан болгъур уллу ёлну агъында

Бетинг бир де къызармасдай, бишмесдей,

Улан болгъур, уллу болгъан чагъында

Уллу атанг уялмагъа тюшмесдей.

 

Атолу ат алма болмай геч бир де,

Атолудур ат уьстде аз толмагъан,

Анатюзге гьали йимик гьеч бир де

Атолулар тарыкъ заман болмагъан.

 

Агьмат балам, не ягъынгдан алсанг да,

Адамсандыр адамлыгъынг оьр тутсанг,

Не башгъадыр президент болсанг да,

Адам кюцсен адамлыгъынг унутсанг!

 

Денгизден де къылыкъ нечик алмассан,

Денгиз, балам, бир толкъуна, бир тына,

Бий улангъа ошамай сен къалмассан,

Биревню де бийимесенг шыртына.

 

Насип болсун атылар гьар тюбекге

Улан тувмакъ себеп болуп атылма,

Яда буса тувмай къалма уланлар,

Тува буса я сатма, я сатылма!

 

Болмасанг да къайырмайман бай онча,

Улан болсанг оьзденликден айрылмас,

Гьарам байны тепсисинде тойгъунча,

Ачдан оьлюп гетмеге де къайырмас!

 

Гюч тарыкъда гючге гючюнг чатар бол,

Чайналмайлы я чайыр, я сагъыздай,

Тарыкъ ерде таш уландай къатар бол,

Ташланмайлы окъалангъан кагъыздай.

 

Улан болгъур, ачдан гёбюк къуссанг да,

Ягь салагъан ерге чёрек тыкъмасдай,

Азувларынг увалардай къыссанг да,

Антгъа бир де авзунгдан агь чыкъмасдай!

 

Тарыкъ ерде толкъунсанг да, толсанг да,

Ачув-оьчню къара къулу болмагъыр,

Заманлыкъгъа къайсы якъда къалсанг да,

Заманны сен къуйругъунда къалмагъыр.

 

Оьзюмден де яшырардай затланы,

Балам, сагъа ачып-чечип айтаман,

Мыйыкъ тюпден кюлетмесдей ятланы,

Мен чи дагъы сагъа уллу атаман.

 

Къул болувгъа къуллукъ этсенг ичингден,

Къабурда да тююлмек бар гёз-къашым,

Шогъар артыкъ талчыкъмакъны гючюнден

Тавуш этип чартламакъ бар сынташым.

 

Оьктем болмакъ насип Ватан булан да,

Биз не болдукъ шо муратгъа етмесек,

 

Юрекде биз юрютмесек Ватанны,

Юрегибиз юмурукъ чакъы эт гесек!

 

Башгъалыкъ ёкъ шонда уллу атанга,

Сюйсенг дол бол, сюйсенг бол сен начардай,

Амма болма, къоркъунч къопса Ватангъа,

Къоркъач болуп къош артына къачардай.

 

Улан болгъур эки этмес бир сёзюнг,

Баш къачырмас эки сююв ювукъдан,

Дагъыстанда болса эгер бир гёзюнг,

Бир гёзюнгню айырмасдай Къумукъдан.

 

Ана тавлар тарыкъ бийик болмагъы,

Ана тюзлер азиз кюйде къалмагъы,

Къувансанг да олар булан янаша,

Къумукъ якъдан болмагъыр сен алаша!

 

Оьзден болма сюйсенг, оьзден халкъынг бар,

Юрегингде къайнар къан бар, шакъынг ёкъ,

Оьзден кюйде оьлюп гетме гьакъынг бар,

Оьзден улан болмай гетме гьакъынг ёкъ!

 

YI

 

Айлар-йыллар агъым сувдай агъыла,

Яшав яхшы, айланмаса бош гьавгъа,

Уллу-уллу умутлар да дагъыла,

Яна-сёне чыгъып болмай яшавгъа.

 

Сёнме сюер умут тюгюл мендеги,

Яда тюгюл тойдагъы балкъартыкъ о,

Болмасам да мен дюньяны гинниги,

Сав дюньяны алтынындан артыкъ о.

 

Шюкюр болсун, йыр дюньяны эшигин

Оьз ачгъычым булан ачып гиргенге,

Умутумну айтып айтма сюеген,

Аллагь булан арив тюш де гёргенге.

 

Шо умутум аявлангъан кёп менде,

Болгъай эди сагъа да шо аявлу,

Сагъа бичип, сен гиежек чепкенде

Хынжал йимик, белбав йимик соявлу.

 

Шо умут баш умутлагъа бары да,

Ушатардай ва ювукъ да, ва ят да,

Шолай таза къаяланы къары да,

Шолай таза къурандагъы аят да.

 

Байракъ булан тенглеп алмай йырым мен,

Аз керен ер къапламадым Йыр атгъа,

Лап да уллу умут къатыш сырым мен,

Агьмат балам, сакълап турдум лап артгъа.

 

Сен тувгъансан талай тангынг къатаргъа,

Алда — яшав, алда — оьрюнг-энишинг,

Мени Гюнюм тарта бара батаргъа,

Янгы тувуп геле сени Гюнешинг.

 

Яшав арбам къайсы якъгъа бурсам да,

Сен бар якъгъа багъып башым иемен,

Къалгъымагъа къоймай къоллап турсам да,

Къаламымны къагъып алсанг сюемен.

 

Шо умутум къумукъ намус башынга…

Авурсынмай ачып-чечип бар ягъын,

Мен етмеген йыр къаяны башына

Сен орнатгъай эдинг йырны байрагъын.

 

Айырдым мен йырны агъын-гёгюн де,

Яшадым мен йыр харшымны тюз тартма,

Агьмат балам, йыр дюньяны кёгюнде

Кёп къалмагъан учувумну узатма.

 

Умутумну арив къабул этмегинг

Тие энни сав дюньяны малына,

Енгил энни о дюньягъа гетмеге,

Енгил тюгюл намус сагъа салына.

 

Шогъар мени шатлыгъым да, шатым да,

Шатлыгъым шо болар гюч ёкъ оьлтюрме,

Не яхшыдыр къаларынг сен артымда

Язгъанымны артын арив гелтирме.

 

Аллагь гёре арив гьалны мендеги,

Эркин яйма ярар энни гёз-къашым,

Ятгъан ерим ярыкъ болар энниги,

Сынмас энни сен сыйпажакъ сынташым.

 

Шюкюр болсун артымда сен баргъа да,

Ярты болуп яратмасгъа ялгъан хат,

Уллу насип Аллагьгъа да, йыргъа да

Жаным савда болмагъынг сен аманат.

 

2019