Устархан Шарапутдинович Алюков 1946-нчы йылда Къызылюрт районну Чонтавул юртунда муаллимни агьлюсюнде тувгъан. Юрт школадан сонг Хасавюртдагъы муаллимлер гьазирлейген училищени де битдирип, ата юртунда муаллим болуп ишлей. 1966-нчы йылда Къызыл байракълы Каспий денгизни флотилиясында матрос болуп асгер борчун кютме башлай. Педучилищеде яхшы билим алгъан Устарханны ёлбашчы хасиятын эс этип, матросланы комсомол къурумуну секретары этип сайлайлар. Узакъ къалмай, ишинде къастлыкъ гёрсетеген, низамлы морякны коммунист партияны сыдыраларына да къабул эте. Асгер къуллукъдан къайтып, школада бирге охугъан юртлу муаллим къыз Патимат да булан агьлю къуруп, олар Къызылюрт шагьаргъа гёчелер. Узакъ къалмай, яш касбучу Устархан Шарапутдиновични шагьарны комсомол къурумуну охувчу яшларыны масъалаларына къарайгъан бёлюгюню ёлбашчысы этип ишге онгаралар. Устархан да жагьиллер бош турмасын, айрокъда уланлар асгер къуллукъдан алда бир йылын пайдасыз йибермесин, терс ёллагъа тюшмесин учун яш гьаким кёп иш эте. Охуп битегенлени гьисапгъа алалар, шагьарны Дагъыстан электро-автомат, химия заводланы гьакимлери булан бирге яшланы иш булан таъмин этмек учун тыгъыс байлавлукъ юрюте, оланы ишлеге онгара.

Жагьил, асгер къуллукъда сыналгъан, билимли ва загьматда къаст этеген Устарханны узакъ къоймай ишинде гётере ва ол шагьарны комсомол къурумуну экинчи секретары этилип сайлана. Ишлей туруп, Дагъыстан университетни тарих, сонг экономика факультетинде де охуй. Бу ишинде де ол яшёрюмлени тарбиялав тармакъда пайдалы гьаракат юрюте.

Яшавда сынав топлап гелеген Устарханны шагьар исполкомну маданият бёлюгюне ёлбашчы этип чыгъаралар. Билеклерин чююрюп дегенлей, коммунист Алюков бу ишге де къатты уруна. Ону талабына гёре ишчи коллективлерде оьзбашына чалышагъан чебер кружоклар къурула, пагьмулу агьлюлер деген конкурслар юрюле, шагьар оьлчевде фестиваллар, кёп даражада тюрлю-тюрлю спорт ярышлар оьтгериле. Маданият иш шайлы жанлана. Гьар коллективде дегенлей «Къайда уланлар…», «Къайда къызлар…», «Гьакъ юрекден» деген берилишлени айдан-айгъа абуру арта. Шагьарны пагьмулу жагьил йыравлары, спортсменлери гьюрметли атлагъа ес бола.

Ишде бай сынав топлагъан Устархан Алюковну исполкомну председателини заместители этип онгаралар. Шо вакътилерде исполкомлар тозулуп, администрациялагъа айлана. Шолайлыкъда, Устархан Шарапутдинович 1991-нчи йылны октябр айында шагьар администрацияны башчысыны заместители болуп, 2006-нчы йылдан тутуп буса, тап 2014-нчю йыл болгъунча, шагьар администрацияны башчысы болуп ишлей. Бу йылдан тутуп, шагьарны администрациясыны Уставына гёре ол пенсиягъа чыгъа.

– Янгыртып къурувну лап да къыйынлы вакътиси, Ельцин президент заманлар эди, — деп лакъыр башлай ол. – Шо йылларда Къызылюрт шагьарны башчысы, сав-саламат, ишине намуслу янашагъан, халкъ арада абур къазангъан, Дагъыстангъа эртеден белгили Шамил Зайналов булан магъа бирге ишлеме тюшдю. Къы­йынлы йылларда шагьарны башын шолай халкъгъа гьалал адам тутмайлы, талавурну ушатагъан гьаким болгъан буса, инаны­гъыз, халкъны яшаву бек бузукъ болажакъ эди. Ону ёлбашчылыгъы ва къастлыгъы булан шагьарны заводларын, пачалыкъ идараларын бузулма къоймай сакълап бажарылды.

Насипге, Россияда президент алышынып, янгы Президент В. В. Путин савлай Россияны дазуларында базар аралыкъланы бир ёрукъгъа салмакъ учун бек къаст этип айланды. Ол мекенли чаралар гёрдю. Оьрден ерлеге акъча маялар йиберилди, халкъны низамгъа тартды. Аста-аста яшав гьаллар аякъгъа турма башлады. Алмашынывланы натижасында йыллар булан къаравсуз къалгъан ЖКХ-ны масъалалары: яшавлукъ уьйлерде иссилик болдурув, ягъарлыкъ, сув булан таъмин этив, оланы ярашдырыв, ёллагъа къарав ва башгъа масъалалар чечиле башлады. Лапдасы, ишчилеге ва бюджетдегилеге заманында алапа береген болдукъ. Адамлагъа, яшама ярамайгъан эсги уьйлерден гёчюп, янгы квартирлеге чыкъма имканлыкълар тувулунду. Шолайлыкъда, бар къыйынлыкълагъа да къарамайлы, шагьарны халкъыны яшаву бир ёрукъгъа гелди. Озокъда, чечилме герек масъалалар гьали де аз тюгюлю де англашыла.

– Гьакимликге В. В. Путин гелгенде акъча къайдан табылып къалды дагъы?

– В. Путин башлап Россияны халкъыны бир-бири булангъы эришивюн, къавгъасын токътатды. Сонг, оьрден тюпге ерли талавурну, уруну алдын алма къатты чаралар гёрдю. Ельцинни талавурчу командасын бажарывлу гьакимлеге алышдырды. Гьатдан озуп президентге къаршы чыкъма къарагъанланы бирлерин туснакъгъа тыкъды. Урлап топлагъан байлыгъын башгъа пачалыкъларда яшыргъанланы Россиядан къачып гетме борчлу этди. Натижада халкъ арада низам беклешди, яшав да бир ёрукъгъа тюшдю. Лапдасы, президент бек къаст этип, пачалыкъны газ ва нап чыгъарагъан къурумларыны ишин беклешдирди. Оьрде эсгерилген табиат байлыкъланы болдурувну, сатывну артдырып, Россияны акъча маясын топлады ва халкъны яшаву, уьлкени гьалы шайлы къолай болду, – деп жавапланды.

– Сен кёбюсю гьалда тарбия масъаланы уьстюнде ишлегенсен. Совет гьукуматны идеологиясына ва демократланы халкъны тарбиялайгъан къайдаларына нечик багьа бересен?

– Совет гьукуматны аслу идеологиясы – гьакимлер де, халкъ да бирге ишлеп, СССР-ни дазуларында тенглик, тюзлюк болдуруп, жамиятда байлар-бийлерсиз, амалсыз адамларсыз орта яшав къурмакъ эди. Гертилей де, халкъ бай яшамаса да, байлыгъындан къутургъанлар да ёкъ эди. Натижада, «Партия да, халкъ да бир» деген чакъырыв гьакимни де, ишчини де, сабанчыны да, генералны да низамдан чыкъма къоймай сакълады. Олай демек, шо къурумда бары да зат бир йимик яхшы десек де дурус болмас. Амма охув, савлукъ сакълав, ял алыв, ишге тюшюв ва башгъа енгилликлер бары да халкъгъа тегин эди. Совет гьукумат адамланы ишсиз къоймайлы, заводлар, фабриклер къуруп, халкъны загьматгъа къуршап, ожагъын сакълама имканлыкъ болдурду. Гьакимликге демократлар гелгенде, Россияны политикасы бёттёбен айланды.

– Артдагъы йылларда Къызылюрт шагьар етишген уьстюнлюклени бир-экисин эсгерип боламысан?

– Нечакъы да боламан. Оьтген 2013-нчю йылда этилгенлерин айтып къояйым. Шагьарны ортасын безендирмек учун кёп иш этилди. Орамланы кёплерине асфальт салынды, тазалыкъ масъалалагъа бек агьамият бериле. Шагьарлыланы пачалыкъ идаралар булангъы ишлери тынч ва тез чечилсин учун, халкъ арада «Бир терезе» деген оланы къуллукъларын кютеген центр ачылды. Кёп къабатлы уьйлени, шагьарны ягъаларына сув берилеген быргъылагъа ремонтлар этилди, бирлери янгыртылды. Шагьаргъа Солакъ оьзенден сув бериле. 2012-нчи йыл Лондон шагьарда оьтгерилген Олимпиада ярышларда къызылюртлу Гьайбуллаев дзюдо ябушувдан чемпион болду. Дюнья оьлчевдеги ярышларда да чемпионларыбыз бар. Шагьарда хор коллективлер къуруп йырлама сюегенлеге школа центр да ачылды. Къайсын-бирин айтайым, бизин шагьар о яндан алгъанда – республиканы шагьарларыны ал сыдыраларында.

– Гьали башгъа темалагъа гелейик. Сен яшавну аччысын да, татлисин де гёргенсен. Алтмышдан оьтген оьмюрюнгню къайсы йыллары сени учун лап да са­гъынчлы?

– Бу соравну мен оьзюм-оьзюме де бере боламан. Шо саялы жавабым гьап-гьазир. Магъа лап да ювукъ, сагъынагъан йылларым – биз Хасавюрт педучилищеде охугъан йыллар. Общежитиеде турагъан къумукъ яшлар агъа-ини болуп дегенлей яшай эдик. Къурдашлыгъыбызгъа сукъланагъанлар бизге «Великолепная семёрка» деп ат такъгъан эди. Кисебизде нохурат акъчабыз болмаса да, кёп гезиклерде экмек де, сув да булан турсакъ да, сувукъ орунларда ятсакъ да, студент яшавубуз бек татывлу эди. Охувгъа да къаст эте эдик. Училищеде нече тюрлю кружок бар буса, барында да биз боладыкъ. Сонгугюн ахшамгъы бийивлени, юреклени биринчи сююв гьислерин унутма нечик боларсан? Бек арив заманлар эди. Амма, эливаш, яшлыкъ къайтмай дагъы, не этме герек? Эсделиклер булан турабыз. Биз бирге охугъан, вальс бийиген педучилищени янындан магъа оьтме тюшсе, гьали де, машинни аста этип, башымдагъы къалакъайымны да чечип, огъар салам берип оьтемен…

– Нечик ойлашасан, халкъ булан ишлеме алда тынчмы эди яда гьали тынчмы?

– Намуслу ишлейген гьакимге бир заманда да тынч болмагъан. Тек тенг­лешдирип къарагъанда, озокъда, Совет гьукуматны къатты законларындан, партияны талапларындан тартынагъан гьакимлер де, низамлы халкъ да яшавгъа, загьматгъа жаваплы янаша эди.

Устархан къайда ишлесе де, шагьарны гьакимлерине, касбучуларына, халкъына гьалал янашып, ишде бир-бирине кёмек, абур-сый этип, бир команда болуп ишлеме уьйренген. Озокъда, ишинде кемчилик­лери болмай да къалмагъандыр, балики, яшавгъа бары умутлары да чыкъмагъандыр, айра да къыйынлы йылларда биревлени хатирин къалдырма да тюшгендир. Амма, биле туруп, ол биревге де яманлыкъ этмежегине ону хасиятын да, къылы­гъын да яхшы билеген, элли йыллардан да артыкъ къурдашлыкъ юрютеген мен шагьатлыкъ этме боламан. Къайда ишлесе де, уллу гьаким шанжалларда олтурса да, Устархан биз таныйгъан шо бир кюйде къалгъан: къурдашлагъа ачыкъ, къурч хасиятлы, ойгъа тюз, сёзге уста, чагъы алтмышдан оьтсе де, иржайып турагъан, ювукъдан-досдан тоймайгъан адам. Ол гьар йыл дегенлей бирге охугъанлар булан, асгер къуллукъда гьаллашгъан къурдашлары булан даим ёлугъувлар оьтгере, яшдагъы татывлугъун узата, юрегин кюйлей, ругьун артдыра. Шо буса – ким учун да исбайылыкъ, Аллагь берген бир пагьму.

Ишинде етишген уьстюнлюклери саялы Устархан Шарапутдинович «Дагъыс­танны маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу» деген атны алгъан «Эркеклик ва къоччакълыкъ саялы» деген медаль булан да савгъатлангъан. Ону кёп даражадагъы грамоталары, дипломлары бар. Оьзюню яшав ёлдашы Патимат да булан яшдан берли сюювден кюйленген татывлу ожакъда дёрт яшны тарбиялагъан ва оьсдюрген. Бугюнлерде ол авлетлерини авлетлеринден къуванып, буссагьатда да яшавгъа гьасирет кюйде яшай. Шолай къурдашлары болмакъ кимге де бир насип деп ойлайман. Унутмайыкъ, къурдашларсыз яшав – ярты яшав.

– Устархан, кёп йылланы узагъында шо бир гьакимият ишлерде ишлеп турдунг. Яшавда сени булан янаша загьмат тёкгенлени гьакъында не айтма болар эдинг?

– Озокъда, яшавну эниши де, оьрю де бола. Яшав ёлумда адам къылыкълы, гьакъыллы, ишлеп бажарагъан, сав-саламат гьакимлер, касбучулар булан болгъанман. Олар бары да дегенлей магъа кёмек этип, уьйретип, инанып, уллу ишлеге салып, оьзлер булан алып юрюген. Мени кёп затлагъа гёзюмню ачгъан, ишлеме уьйретген, оьзлерден даим де уьлгю алгъанлар Магьамматхан Малагьюсейнов – компартияны шагьар комитетини 1-нчи секретары, Агъав Алиев – шагьар исполкомну председателини заместители, Къызылюртну муниципал къурумуну башчылары – Шамил Зайналов ва Магьаммат Уцумиев. Шо адамлагъа ва башгъа иш ёлдашларыма гьакъ юрекден оьзюмню разилигимни билдиремен. Лапдасы, бир-бирибизни англап, бир командада халкъ учун айлангъанбыз. Бары да савболсунлар!

Къалсын Акъгёзов.

Суратда: Устархан Алюков.