Къадим девюрлерден бугюнге ерли саламатлыкъ, сюйкюмлюк, гёзеллик, уьй тутуп бажарагъанлыкъ, яшларына бакъгъан якъдагъы сюювю къумукъ аналагъа хас къылыкълар болуп гёрюне. Гьар не девюрню алып къарасакъ да, чебер асарларда да къумукъ ананы келпети уллу усталыкъ, гьюрмет булан суратлангъан. «Абдулланы йырындан» башлап, «Айгъазиде» анасыны авлетине береген насигьатлары, «Мен оьктемменде» Умукюрсюнню баласы Зайналабитге бакъгъан якъдагъы сюювю, аналаны терен ойлу гьакъылы, тийишли ерде таш чартлатардай айтылгъан къатты сёзлери асарланы охуйгъанда бизин тамашагъа къалдыра.
Шолай аналар бизин къумукъ юртларда ёкъ тюгюл. Ожакъны орта багъанасыдай болуп, эренлерден бир де къалышмайлы загьмат да тёгюп, авлетлерин де оьсдюрюп, дос-къардашгъа да, бютюн халкъгъа да саламатлыкъны, чомартлыкъны уьлгюсю болуп турагъан аналарыбыз бар.
Шолай къатынланы гьакъында сёз юрюлегенде, гёз алдынга Къарабудагъгент юртлу Мажидат Канзитдинованы келпети эсинге геле. Ону яшавунда гёрген гюнлерини гьакъында язса, бир очеркге чи нечик де сыймас эди, бир китап язмагъа да болур эди.
Дос-къардашы огъар Дайхала деп уллу абур булан янаша, неге тюгюл, ол бары да халкъыны къайгъыларына къайгъырып, сююнчлерине сююнюп, намусларында табылып яшагъан адам. Дайхала бир заманда да эсин, гьакъылын, оьзден къылыгъын тас этмеген къоччакъ къумукъ къатын. Ону сёзлери – оьсюп гелеген наслугъа уллу хазна, о саялы да биз, яшланы ону янына элтип, толкъунлу яшавуну гьакъында хабарлатабыз.
Мажидатны яшав бир де эркелетмеген: яш чагъында атасы давгъа гетип, ону анасы 4 яш да, къарт анасы да булан янгыз къалгъан. Аз да гетмейли, хапарсыздан анасы оьлюп къалгъанда, оьзюнден гиччи уланкъардашлары да, къызардашы да, къарт болгъан улланасы да булан Мажидат оьзбашына къала. Къыйынлы, ач дав гюнлеринде бу яшлар герти етим бола. Оьзюне 13 йыл болагъан Мажидат агьлюню бары авурлугъун оьзюне алып юрютмеге башлагъан.
«Аркъама йыл ярым болагъан гиччи уланкъардашым Магьамматбекни де миндирип, яннавурума 11 йыл болагъан Къамаливню де салып, белиме дорба да тагъып, будайбаш жыймагъа бара эдим. Бармасам, ишгюн ёкъ, йылны ахырында будай бермежек, гишиге харлы болмагъа биз де сюймей эдик. Бир-бирде ягьым битип, олтуруп: «Гьай къудратлы Аллагь, атамны да, анамны къоюп, мени сама алгъан буса эдинг! Буланы мен нечик аякъгъа саларман?» – деп йылайгъан гюнлерим де кёп болгъан», – деп эсгере Дайхала.
Давну яшлары не азаплардан, нечик сынавлардан оьтгени гьакъында билсек де, шо гюнлени шагьатларыны авзундан эшитгенде, о девюр жанлы суратлардай болуп алдынга гелип къала: «Гиччи уланкъардашларым учун, олар гишини тепсисине гёзюн къаратмасын учун аркъам булан агъач да ташыдым, топуракъгъа къуллукъ да этдим, тек оланы биревге де харлы болма къоймагъан кюйде оьсдюрдюм. Оьсюп, бираз уллу болгъандокъ, Къамалив къардашым да трактористни кёмекчиси болуп ишлеме башлады, совхоз будай берип, ач гюнлерибиз артда къалды. Аллагьны яхшылыгъына аякъгъа турдулар, уьйлендилер, загьмат булан байланып ишлеп турдулар. Тек оьмюрю къысгъа болуп, нечакъы къоралап сакъласам да, Зарипат анадашым мени алдымда яшавдан гетди. Эркъардашларым да Аллагьны яхшылыгъына аякъгъа турдулар, уьйлендилер, загьмат булан байланып ишлеп турдулар. Яшларына инг тарыкълы гюнлеринде, къайгъыра турма мени де къоюп, Къамалив къардашым да, ана бетин танымай оьсген Магьамматбек къардашым да яшавдан тез гетдилер», – деп кюстюне Дайхала. Оьзюню яшавун къардашларындан къалгъан яшланы яшавуна байлап, олагъа атасы ёкъ яшавну къыйынлыкъларын сездирме къоймайман деп, бу къатын гьаракатда тургъан.
Йыллар гетип, Мажидат Магьаммат Канзитдинов булан уьйленген. Уягьлюсю Магьаммат булан Мажидат адамлар сукъланардай уллу, татывлу агьлю къургъан. Дайхаланы насиби, оьктемлиги ону алты да яшы эди. Оланы оьсдюрмек учун, билим бермек учун, тарбияламакъ учун яллыкъ билмей чалышгъан, гечесин-гюнюн бир этип ишлеген. Ишден бир де къоркъмагъан Мажидат язбашда-яйда гектарлар булан топуракъгъа къуллукъ эте, гюзде не ерге де чыгъып гетип болдургъан затын сата. Бу ана оьзю ишлеп, яшларын бош къоймагъан. Оланы оьзю булан бирге ишлетген, топуракъгъа къуллукъ этмеге, загьматны багьасын билмеге уьйретген. Шо саялы да Мажидатны яшлары биринден-бири билимли, таза къылыкълы болуп оьсген. Атасы Магьамматны рагьмулу сюювю, намуслу къылыгъы, анасыны чомарт, эркин, оьзден къылыкълы хасияты яшларына синген, урлукъ чачгъандай оьсген.
Бары да авлетлерине билимлер берип, ишлер де танглатып, уьйлендирип, балаларыны балаларындан сююнюп турагъанда, къысмат Мажидатны алдына бирдагъы сынав салгъан. Дав йылланы агъусун сезгенинден къайры, огъар баланы къайгъысыны агъусун да сезмеге тюшген. Бекенезни сувудай таза юрекли, бир кюлегенде уьй толагъандай, арнавутдай асил, исбайы, бир уллу агрофирма да къуруп, ишлеп турагъан уланы Рагьматуллагъа яман аврув къабунуп, бираз да къалмай гечинди. Шаир Абдулмежит Межитовдан артыкъ бу къайгъыны гьакъында бирев де айтмагъандыр:
Ата гетмек – аркъасюек
чораймакъ.
Ана гетмек – нюрю сёнмек
гёзлени.
Бала гетмек – гююп турмакъ
бавуру.
Бал чагъында балам гетип
гёргенмен,
Къайгъыланы ёкъдур ондан
авуру…
Уланыны къайгъысын гётерип болмай, ону къыркъы да чыкъгъынча уьягьлюсю Магьаммат да яшавдан гетди. Мажидат булан бирче шо гюнлер сав юртну халкъы да къайгъырды. Къайгъылар къопгъан ана сабурлукъну уьлгюсю болуп, Аллагьдан гелген къадаргъа мюкюрлюк этип, къалгъан яшларын ойлашып, яшавун узатды. Тек къагьрулу къысмат шону булан да токътамады. Яш чагъындан башлап Къарабудагъгентни оьктемлиги болуп, гьакъылы-билими булан бютюн Дагъыстангъа белгили болгъан уланы Ниъматулла Канзитдинов яшавдан тайгъан деген къайгъылы хабар бары да халкъны титиретди. Макътавлу къысгъа оьмюрю де, бир-бир осалланы бютюн яшавуна тиердей оьлюмю де болгъан уланын тас этгенде де, яман аврувлар себепли болуп, гиччиден берли оьсдюрюп, ана сюювюн де берип аякъгъа салгъан уланы Набиюлладан даимликге айрылгъанда да, Дайхала ягьдан тюшмеди.
Дайхала гьали де, ярылгъан ана юреги сызлап авруса да, осал болуп, ягьдан тюшмей, яшларына асырав болма сюймей, авлетлерини авлетлерини къайгъысын, гьайын эте. Олар да улланасындан дарс ала, тёр янында олтуртуп, огъар абур эте.
Ону авлетлери де, оланы яшлары да ол уьйретген кюйде юрт яшавну гьар тармагъында чалыша. Гиччи уланы Канзитдин Дагъыстанда инг уллу агрофирмаларындан бири болгъан «Герейтюз» агрофирмагъа ёлбашчылыкъ эте, ону яшаву топуракъны ниъматы булан байлавлу. Бир къызы Бурлият Къарабудагъгент район больницасыны гинекология бёлюгюню ёлбашчысы болуп кёп йылланы узагъында ишлей. Бирдагъы къызы Нюрлюгьаят Ильясова – районну инг де уллу, алдынлы школасы болгъан Къарабудагъгент гимназияны директору. Мажидатны яшлары, ата-анасындан уьлгю алып, жамиятдан айырылмай, оьз халкъыны къуллугъун кютюп яшайлар.
Буссагьатда да таза гьакъылы, эси, насигьаты булан Дайхала бютюн тухум-тайпасын къуршай, ёл гёрсете. Дайхала йимик къатынлагъа янгыз оьз агьлюсюню берекети тюгюл, сав юртну берекети деп айтмагъа ярай, неге тюгюл булай къатынланы яшаву, оланы таъсирли сёзлери – гележек наслу учун жанлы шагьатлыкълар болуп токътай.
Загьмат булан оьмюр сюрген къатын гьали де оьзюню янына гелген яшлагъа топуракъны ниъматы-берекети булан нечик пайдаланма болагъанны гьакъында уьйрете. «Гьалиги заман йимик моллукъда яшамагъа имканлыкълар бир заманда да болмагъан. Адам ишден къоркъмаса, эринмесе, акъча этмеге де, харлысыз яшама да гьали бир къыйынлыкъ да ёкъ», – дей Дайхала. Ону гьар сёзю гьакъ герти, гьариси бир хазна.
Шулай аналар бизин оьзден къылыгъыбызны, къумукъ адатыбыз-хасиятыбызны тас болма къоймай сакълай. Булай аналар бар туруп, юртубузну, умуми алгъанда, халкъыбызны-миллетибизни абуру ер болмас.
«Женнетни ачгъычлары аналаны къолунда» деп негьакъ айтылмагъандыр, неге тюгюл дюньяда анасыны разилигин алмагъан бала ахыратда да онгмас. Аналаны балаларына айтылгъан йылы сёзлери, яшларына бакъгъан сюювден толгъан гёзлери, намазларыны артындан этеген дуалары, гьар гюнюнде айтылагъан алгъышлары булар бары да дюньяны балагьдан къоруп сакълайгъан берекетидир.
Р. МУСАЕВА.
Суратда: Канзитдиновланы агьлюсю.
