– Къурулушлар булан машгъул болагъан компаниялар салагъан багьалагъа гёре республикада яшавлукъ уьйлердеги 1 квадрат метр майдан къоллавчулагъа 60-70 минг манатлагъа токътай. Алдатамы, алдатмаймы деген соравгъа айрыча жавап бермеге гьажатлы деп ойлайман. Шо гьакъда бугюнлерде ДР-ни Башчысы Сергей Алимович де ачыкъдан эсгерди. Неге десегиз, республикабызда законсуз кёп къабатлы 554 яшавлукъ уьй къурулгъан. Шоланы пайдаландырывну масъаласы бугюнлерде судлардан таба чечилип тура. Магьачкъалада, Дербентде, Избербашда, Буйнакскиде ва шолай оьзге муниципал къурулувларында судларда къаралгъан сонг шолай законсуз къурулгъан уьйлени 150-ден къолайына пайчыланы гийирмеге имканлыкъ берилген. 19 –зуна буса башлангъан къурулуш ишлени давамлашдырмакъ учун конкурс билдирилген.
– Артур Абдулманафович, къурулагъаны ва пайдаландырывгъа берилегени – бир масъала. Айтмагъа сюегенибиз, яшавлукъ уьйлерден пайдаланагъан тайпаланы яшавлукъ-коммунал къуллукъларын кютюв рази къалдырамы?
– Къоллавчуланы йимик, бизин де шо масъалаланы ёрукълашдырылыву, озокъда, толу кюйде рази этмей. Йыл йылгъа ошамай. Неге тюгюл, бу йыл яй вакъти яллавлу гюнлерде республикабызда къоллавчулар чакъда-чакъда электрик ярыкъсыз, сувсуз, табии газ, ягъарлыкъсыз къалагъан гезиклер кёп болду.
– Къоллавчуланы талапларындан къыйыкъсытылагъанына ким гюнагьлыдыр?
– Бизин республикаблызны ЖКХ тармагъыны къуллукъларын кютеген объектлер тезде къурулгъан. Айтагъаным, 70 процентге ювугъуну къоллав болжаллары битген. Шоланы ярашдырып-къурашдырып, къышгъа гьазирлемек учун кёп харж да тарыкъ. Тек шоланы даим ярашдырып турмакъдан эсе, янгыртып пайдаландырывгъа берсе, хыйлы да учуз токътажакъ эди. Къоллавчуланы янындан разисизликлер де кем болажагъы шекликни тувдурмай.
– Электрик ток, табии ягъарлыкъ, сув юрюйген линияланы янгыртывну гьакъында артдагъы йылларда кёп сёз юрюле. Тек не этерсен, къоллавчулар яшавлукъ-коммунал къуллукъланы сан янына гьали де рази тюгюл. Неге?
– Неге тюгюл, артдагъы 10 йылны ичинде къоллавчуланы талаплары 1,5 керен артгъан. Уьстде де эсгерилгени йимик, яшавлукъ-коммунал къуллукъланы кютеген объектлер талаплагъа гёре толу кюйде жавап бермей. Шону учун къоллавчуланы электрик гючге бакъгъан якъдагъы талапларын ёрукълашдырмакъ муратда 2030-нчу йылгъа ерли хас стратегия план токъташдырылгъан. Электрик ток булан таъмин этивню камиллешдиривге байлавлу болуп Дагъыстанда 2020-2025-нчи йылланы ичинде 35 миллиард манатны харжлама гёз алгъа тутулгъан. Къоллавчулар чакъда-чакъда ярыкъсыз къалмасын учун, алгъа салынгъан борчланы яшавгъа чыгъармакъ муратда республикабызны электрик хозяйствосун янгыртыв ишлер давам этилине. «Россети Северный Кавказ» деген акционер жамиятны башчысы аян этеген кюйде, бу йыл 5 минге ювукъ агъач ва бетон багъаналаны алышдырма тарыкъ. Подстанцияларда 100-ге ювукъ трансфарматорну ва теллени алышдырмасакъ гьал бузукъ. Дагъысын айтмагъанда, шону учун бу йыл 70 минг тондан да къолай теллени алышдырмасакъ бажарылмай.
– Табии газ бизин республикабызны къоллавчуларына толу кюйде етишмей. Шону гьисапгъа алып, пайдаланмайгъанлагъа кёмек учун не йимик чаралар гёрюле?
– Бизин республикабызда янгы къурулгъан яшавлукъ уьйлени яда буса предприятилени пайдаландырывгъа бергинче алданокъ сув, электрик ярыкъ ва табии ягъарлыкъ линияланы тартып бермеге тюше эди. Уьстевюне, бизин республикабызда айрокъда тав районларда яшайгъанлар аслу гьалда иссилик береген алатланы электрик ток булан ишлетип тура. Шону гьисапгъа алып, бизин республикабызда къоллавчуланы табии газ булан таъмин этмек муратда милли борчну оьлчевюнде онгайлы ягъарлыкъдан пайдаланмакъ учун пачалыкъны харжы булан кёмеклешивню къошум чаралары гёрюле. Шо да милли борчда айрыча хат булан эсгерилген.
Бу йылгъа байлавлу болуп айтсакъ, 2023-нчю йылны башына ерли Дагъыстанда къоллавчуланы табии газ булан таъмин этмек учун 22 къурулушда ишлер йылны ахырына ерли тамамланма герек. Шону натижасында 30-гъа ювукъ муниципал къурулувларындагъы 1 минге ювукъ яшавлукъ уьйлерини есилерине кёмек этилинежек. Демек, табии газ юрюйген быргъылар къоллавчулагъа уьйлерини алдына тартылып берилежек. Къалгъаны, уьйлени ичине газ тартыв буса есилерини харжына этилмеге тюше.
Узакъ болжаллыкъ планланы гьисапгъа алып айтсакъ да, «Газпром газификация» деген ихтиярлары дазуландырылгъан жамият газификациялашдырывгъа байлавлу 250 объектни къуруп пайдаландырывгъа бермеге борч алгъан. Шондан башгъа, республика бюджетден де газ булан таъмин этив ишлени оьтгеривге 859 миллион манат харж айырылгъан.
– Электрик гючлер йимик къоллавчулагъа сув да арт вакътилерде толу кюйде етишмей. Шо гьакъда гьали-гьалилерде ДР-ни Башчысы Сергей Меликов РФ-ни Президенти Владимир Путинге де билдирди. Къоллавчуланы сувгъа бакъгъан талапларыны яшавгъа чыгъарылыву гьакъда сиз не айтмагъа боласыз?
– Артдагъы йылларда, Магьачкъала ва Каспийск шагьарларда йимик, шо масъала Буйнакск, Избербаш ва Дербент шагьарларда да къаршылаша ва ойлашмагъа борчлу эте. Буссагьатгъы вакътиде Чиркей-Буйнакск сув юрюйген линияны къурулушу юрюлюп тура. Къызылюртдан Бабаюрт ва Хасавюрт районлагъа да Къойсувдан ( Солакъ) бутакълар алынып сувлар тартылды. Дагъыстанда ичеген сувланы масъаласын толу кюйде яшавгъа чыгъармакъ муратда «Мени Дагъыстаным – мени сувларым» деген пачалыкъ программада белгиленген ва борчлар яшавгъа чыгъарыла. Бу йыл республикабызны тюзлюк боюнда явунлар аз буса да, тек тав ва тавтюп районларда явунлар кёп. Демек, шондан пайдаланып, тийишли къуллукълагъа оьзенлени ташымагъа къоймайлы, къорув имаратланы къуруп, сув гьавузлагъа бакъыдырып сакъламагъа таклиф этилине.
– Айлана якъны тазалыгъын, аманлыгъын къорув да – агьамиятлы масъала. Чёплюклерден, нас сувлардан айлана якъны къоруп сакъламакъ учу н не этилине?
– Тазалыкъны болдурув, имаратланы ва шолай да къалды-къулдуланы ишлетеген объектлени къурув, гертиден де, бугюн агьамиятлы масъала болуп токътагъан. Буссагьатгъы вакътиде РФ-ни регион операторлары ва маячылар булан байлавлукъда къурулуш ишлени оьтгеривге гьазирлик гёрюле. Къалды-къулдуланы жыягъан уллу чёплюклер Дагъыстанны уьч боюнда къурулуп пайдаландырывгъа берилежек. Каспий – Магьачкъала аралыкъдагъы нас сувланы тазалайгъан имаратланы къурувгъа да федерал бюджетден харжлар гёрсетилгени гележек учун инамлыкъны тувдура.