Далапчылыкъ юрютегенлени кёбюсю сатыв-алыв тармакъда чалыша деп айтса да янгылыш тюгюл. Сатыв этегенлер бу гьалиги бизин заманда айрокъда кёп ёлугъа. Бу касбу бугюнлерде оьзге касбуланы арасында инг аслусу буса ярай деген ой тувула. Шагьарларда айрокъда гюн сайын тюкенлер кёп бола. Уллу базарлар бар. Гьар абатда йимик гиччи базарлар да ёлугъа. Уьлкени экономикасы алышынгъанда, базар аралыкъланы вакътисинде шолай гьал биревню де тамаша этмей.
Экономиканы бу тармагъындагъы ишлер булан теренден таныш болмакъ учун мен Буйнакск шагьарны «Раймаг» тюкенини директору Шамала Халимбекова булан ёлугъуп лакъыр этдим. Шо лакъырлашыв сизин тергевюгюзге де бериле.
–Шамала, сиз сатыв-алыв иш булан машгъул болагъаныгъыз нечик башлангъан эди ?
– Мен бу тармакъда ишлейгенли 34 йыл битген. Тюкенлер булан байлавлу ишлени сюегеним саялы, Буйнакск шагьарда техникумну, сонг Белгород шагьарда институтну битдирдим. Мени уьч дипломум бар. Иш ёлум Буйнакск шагьардагъы «Межрайбаза» деп айтылагъан идарадан башланды. Онда касбучу – «товаровед» болуп 10 йылдан да кёп ишледим. Буйнакск райондан къайры дагъы да 14 тав районну тюкенлерин сатыв маллар булан таъмин эте эдик. Сонг сатыв-алыв система бузулуп, тюкенчилеге алапалар берме чакъы да бажарылмайгъан заманлар гелди. Уллу тюкенлени «приватизация» этип, оьзюнгню гьаракатынга гёре ишлетме болар йимик законлар чыкъды. Мен де Буйнакск шагьардагъы «Раймаг» тюкенни оьзюмню ихтиярыма ва жаваплыгъыма алып ишлетме башладым.
– Нече адам ишлей сизде?
– Бизде далапчылыкъ юрютегенлени санаву 40-дан артыкъ. Олар бары да – оьз гьаракаты булан яшавуна амал этейик деп далап этеген адамлар.
Бизин халкъ сатыв юрютегенлени гьали де тюз англамай. Салып алдына малны да, олтуруп акъча къазана деп эсине геле. Не къазансын олар? Гьар ерде барып ону-муну алып, гюмрюклерден оьтюп, сав гюн сатыв болмасмы экен деп олтуруп турма масхарамы?
– Тюркия булангъы аралыкълар бузулгъанда, сизге де четимликлер тувулунгъангъа ошай.
– Озокъда, бизге де, сатыв-алыв тармакъда чалышагъан бизин йимик оьзгелеге де Тюркия булангъы аралыкълар бузулгъаны къыйын этди, кёп четимликлер тувдурду. Гьали, шюкюр Аллагъгъа, аралыкълар янгыдан яхшылаша тура, шогъар биз бек разибиз. Нечик алай да, Тюркияда чыгъарылагъан маллагъа биз де, алывчу да уьйренгенбиз. Оьзге ерлеге барма сюйсенг, онгайлыкълар аз. Ондан къайры да, Тюркияны маллары тутурукълу бола. Багьа яны да арив къыйыша. Китайдан, Кореядан гелтирилегенлерден кёп де къолай.
– Сизге сатыв этегенигиз учун тюрлю-тюрлю налоглар да тёлеме тюше. Шо налогланы тёлеме сюймей, сатыв этегенин регистрация этмейли, яшыртгъын ишлейгенлер де боладыр.
– Бола. Неге тюгюл налоглар тёлей бусанг, кёп акъча гете. О саялы да бир-бир тюкенлерде лицензиясыз ишлей. Тек о – къысгъа ёл. Къачан буса да тийишли кюйге гелмесе бажарылмай. Сатыв-алыв тармакъда далапчылыкъ юрютме сюеген адам олай этмей. О кюйге уьйренмесе яхшы.
– Сизин тийишли къурумлагъа берилмей юрюлеген борчларыгъыз бармы? Налоглар заманында тёленеми?
– Биз налогланы заманында тёлейбиз. Бир борчубуз да ёкъ.
– Бу сатыв-алыв тармакъда чалышагъанланы ишлерин яхшылашдырмакъ учун гьукумат янындан харж булан кёмек этилегенни гьакъында кёп айтыла. Сизде къоллангъанмы шолай кёмек?
– Мен бир заманда да пачалыкъдан кёмек къаравуллап иш гёрмегенмен. Бардыр «ссуда» акъчалар алып, субсидиялар къоллап гьаракат юрютегенлер. Мен алмагъанман.
– Шамала, сизин тюкен бир уллу къурум йимик идара. Нечик алай да, акъча булан ишлейсиз. Къазанчлыкъ юрютесиз деп айтма ярай. Этилген хайырдан етишмейгенлеге кёмек гьисапда секет чыгъармакъ яхшылыкъны бир аламаты экенин унутмайсыздыр?
– Яшавда адамгъа кёмек этмекден сыйлы къуллукъ ёкъдур. Биз де шолай ишлеге къошулабыз. Муна бираз алда къырыйыбыздагъы «Яшланы уью» деген идарагъа кёмек этдик. Онда турагъан етим яшлагъа «Газель» машинни толтуруп ашамлыкъ сурсатлар алып бардыкъ. Бу йыл уьчюнчю гезик. Яшланы сююндюрмекден уллу зувап боламы…
Лакъырлашывну юрютген
Набиюлла Магьамматов.
Суратда: Ш. Халимбекова.
