Бир инсан да оьзюн гележекде не къаравуллайгъанын билип болмай. Къысмат недир дегенде, мен даим къурчакъ булан ойнайгъан яшны гёз алгъа гелтиремен. Башлап гиччипав учун ондан аявлу зат болмай, къолундан тюшюрмей, гьатта гече юхлама ятагъанда да оьзюню янына ала. Сонг, заман гетип, ялкъып, къурчагъын уьйню бир мююшюне ташлай. Яшав да тап шолай, адамны къанатлар берип бир кёклеге чюе, бир бойнуна авур юкню де байлап ерге япай.
Бугюн биз туснакъланы айланасында лакъыр юрютежекбиз. Арабызда воллагь, мен чи шону ичине бир заманда да тюшмежекмен деп инанагъанлар да бардыр. Тек бугюн сагъа насип иржая буса, тангала артын берип токътамакъ бар. Гьатта бир жинаятчылыкъ да этмей, ялаябывну яда судну хатасыны айыбындан айланасына тегенекли тел тутулгъан «уьйлердеги » яшав-турушну къыйынлыкъларын башындан гечирегенлер де ёкъ тюгюл.
Судну къарары булан такъсырлангъан дагъыстанлылар туснакъ болжалларын къайда оьтгере? Олар сакъланагъан ерлердеги шартлар нечикдир? Эркинликден магьрюм этилгенлеге уьйлерине къайтгъан сонг тез адатлы яшавгъа къайтмагъа имканлыкълар болдурулгъанмы? Бизин мухбирни соравларына бугюн газетни бетлеринде Россияны хас федерал къуллугъуну Дагъыстан управлениесини башчысыны кёмекчиси Рашит Муталибович Зайналабитов жавап бере.
–Башлап, Рашит Муталибович, охувчуларыбызгъа Дагъыстандагъы туснакъланы гьакъында умуми англатыв берсегиз арив болар эди. Шоларда нече адам сакълана? Сонг да, бизин ватандашлар республикадан тышдагъы туснакълагъа бакъдырылмай дейгени гертими?
– Дагъыстанда беш туснакъ бар. Магьачкъаланы Киров районундагъы авур жинаятчылыкълар этгенлер сакъланагъан колонияда къатты низам юрюле. Янгы Тёбедеги туснакъда шартлар бир аз йымышакъ. Онда аслу гьалда 2-5 йыл болжалгъа такъсырлангъанлар тюше. Къызылюртда эркинликден магьрюм этилген къатынлар учун айрыча колония къурулгъан. Къатынланы колониясына тийип, гьакъылбалыкъ болмагъан яшланы тарбиялавчу идарасы ва тыш уьлкени ватандашлары яда ватандашлыгъы токъташдырылмагъанлар сакъланагъан колония-поселение токътагъан. Ондан къайры, бизин къуллукъчулар Магьачкъаладагъы, Хасавюртдагъы ва Дербентдеги заманлыкъ изоляторлагъа да къаравул эте. Шоланы лап уллусу тахшагьарыбызда ерлешген. Бу йыл шо туснакъ ачылгъанлы 155 йыл бите. Умуми кюйде алгъанда, шо бары да эсгерилген идараларда бугюнлерде туснакъ болжалларын 4 мингге ювукъ адам оьтгере.
Тышдагъы туснакълагъа бакъдырыламы деп сорайсыз. Бакъдырыла. Мисал учун, террорчулукъ саялы айыплангъанлар яда даимликге эркинликден магьрюм этилгенлер уьлкени темиркъазыкъ бойларына, «Къара дельфин», «Къара къыргъый», «Акъ къув» йимик белгили туснакълагъа бакъдырыла. Шо тайпа жинаятчылар, бары да такъсырлангъанланы алгъанда, 5 проценти болуп токътамай. Шо саялы олар учун айрыча идаралар къурмакъны маънасы ёкъ.
–Дагъыстанны туснакъларында эт болдурулагъанын, эшик-терезе этилегенин, гьатта опуракъ тигилегенин артдагъы вакътилер тюгюл билмеген эдим. Сиз оьзюгюз оьзюгюзню аслу тарыкъ-герек булан толу кюйде таъмин этесиз деме инанма да къыйын?!
–Биз пачалыкъны ичиндеги бир тамаша пачалыкъ йимик турабыз. Бир затны да дегенлей сатып алмайбыз. Оьзюбюз болдурабыз: ижарагъа алынгъан топуракъларда будай, картоп, къапуста оьсдюребиз. Теплицаларыбыз йылны узагъына адамланы хыяр-памидор, яшылчалар булан таъмин этме имканлыкъ бере. Къайтарылгъан будайдан ун этебиз, экмек биширебиз. Тувар фермаларыбызда сакъланагъан гьайванланы яхшылыгъындан столлардан гьар тюрлю акъкъатыкълар таймай. Тавукъ фермаларыбызда болдурулгъан йымырткъаны гьатта тышгъа сатабыз. Сапун, мебель, темир къапулар этеген, опуракъ, аякъгийимлер тигеген, техниканы ярашдырагъан цехлерибиз бар. Къайсын-бирисин айтайым. Биз касбучуланы оьзюбюз учун оьзюбюз гьазирлейбиз. Колонияларда иш гёреген училищелерде туснакъ болжалын узатагъанлар агъач, темир уста, деллекчи, ашбаз ва шолай башгъа пайдалы касбулагъа уьйренелер. Училищени битдирген сонг, гьарисине диплом бериле. Озокъда, олар этген ишине гёре тийишли алапа да алалар.
–Оланы шо акъчаны сюйген кюйде харжлама ихтияры бармы?
–Шо такъсырлангъан адамгъа суд чыгъаргъан гьукмудан гьасил бола. Эгер де огъар судну къарары булан къоду салынгъан буса, шо къоду тёленгенче алапасындан тутулуп туражакъ. Аслу гьалда туснакъларда сакъланагъанлар къазангъан акъчасын агьлюлерине йибере.
–Оьзге регионлардагъы туснакълар булан тенглешдиргенде, биздеги шартлар къолай деп гьисаплама яраймы?
–Сиз де билеген кюйде, артдагъы йылларда хыйлы дагъыстанлылар гиччи ватанында адамшавлу яшав къуруп болмай, эбе-хырлы иш излеп уьлкени гьар тюрлю шагьарларына гете. Биз шогъар нечакъы талчыкъсакъ да, оланы арасында уьюнден, дос-къардашдан, ата-анадан айырылып, башгъа яшав шартлагъа тюшгенде, терс, законсуз ёлланы танглайгъанлар да бар. Олагъа суд тёре гесген сонг, эгер де авур жинаятчылыкъ этмеген буса, такъсырлангъан дагъыстанлылар бизин туснакълагъа бакъдырыла.
Муна алдындагъы гюн 30-гъа ювукъ яш гелди, кёбюсю Москвадан. Мен оланы гьариси булан айрыча лакъыр этме къарайман. Озокъда, оьзлер тургъан ерлердеги изоляторланы, туснакъланы гьалын да сорайман. Олар береген бары да маълуматланы жамын чыгъарып айтгъанда, тышда туснакъгъа тюшген дагъыстанлылар гьар тюрлю къыйынлыкълагъа, къыйыкъсытывлагъа тарый. Бизде янашыв бюс-бютюнлей башгъа. Неге тюгюл, къаравул этегенлер де, туснакъ болжалын узатагъанлар да бир топуракъда тувгъан, бир адатланы, мердешлени шартларында оьсген, аслу гьалда бир динни юрюте. Шо бизин ишибизде билинмей, таъсир этмей къалма кюй ёкъ.
–Сизге тынгласа, жинаятчылар сакъланагъан ерлени гьакъында сама лакъыр юрюлеми экен деп шекленме башлайсан.
– Туснакъ – оьз законлары, мердешлери булангъы, инсанны бары да якъдан сынайгъан оьзтёрече дюнья. Ким буса да шону шартларына чыдамай. Бизин колонияларда адам оьлтюрювчюлер де, тонавчулар да, хорлавчулар да, наркотиклени сатагъанлар да, гьасиликалам, не тайпа жинаятчы да бар. Бирлери биринчилей туснакъгъа тюше, бирдагъылары бир тутгъан терс ёлундан тайышып болмай, болжалы битгенде, азат яшавну гьавасындан «эсирип», гезикли жинаятчылыкъ этип, къайтып бизге геле. Оланы арасында колониядагъы низамны бузагъанлар айрокъда кёп бола. Шо саялы жумалар, айлар булан карцерлерде сакълана. Дагъы кюйде шо тайпаны «тарбияламагъа» амал ёкъ. Олагъа бир рагьмулу сёз де кар этмей. Олагъа айтгъан да, сангыравгъа зурнай сокъгъан да бир.
–Сизин колониялардан къачагъанлар боламы?
–Къачагъанлар бола, тек къачмас учун, бизге тюшмесе яхшы. Мен билсем, дюньяда оьзюнден бир заманда да, бирев де къачмагъан бир туснакъ да ёкъ.
–Биринчилей туснакъгъа тюшеген адамгъа инг башлап негер тергев берме тюше?
–Туснакъ оьзтёрече дюнья экенни мен айтып гетдим. Туснакъ болжалын оьтгереген ерлерде адамгъа адам кююнде къалма тынч тюгюл. Эгер де адатлы азат яшавунгда сени тийишсиз, къылыкъсыз иш этген саялы гечип къойма бола буса да, туснакъда гьар-бир гиччи-миччи хатанг саялы да къатты кюйде сорала. Ихтиярсыз гишини малын алсанг яда эдепсиз сёйлесенг, ахырда натижалары сени учун бузукъ болмакъ бар. Ондан къайры, сёз бердингми, вёре табылмай къалма. Кёплер туснакъларда пакарсызлыкъ, башдан-баракълыкъ юрюле деп ойлаша. Шо дурус тюгюл.
– Эркинликден магьрюм этилгенлер уьйлерине къайтгъан сонг, не йимик четимликлеге рас бола?
– Бугюн республикадагъы туснакълар 98 процентге толгъан. Мени бир такъсырлангъанлар къайтып бизге тюшегенлени санаву артагъанлыкъ айрокъда талчыкъдыра. Озокъда, туснакъ биревню де яхшы якъгъа багъып алышдырмай. Бизде бир «сюрюнген» адамгъа дос-къардашы арт берегенлик де ёлукъмай къалмай. Сонг да, азат этилген адамгъа иш тапма тынч тюгюл. Дагъыстанда гьали де, оьзге ерлерде йимик, туснакъдан чыкъгъанлагъа адатлы яшавгъа къайтмагъа кёмек этеген реабилитационный центрлар ёкъ.
Лакъырлашывну язгъан Алав АЛИЕВ.
