Cакинат Гьажиеваны сыйлы атын дюньягъа белгили совет алимлер Михаил Артамонов, Лев Гумилёв, Марк Косвен, Расул Магьамматов (дагъыс­танлы) ва оьзгелери булан бир сыдырада ерлешдирмеге болабыз. Ону бютюн оьмюрю Уллу Октябр инкъылап уьст болгъан сонг къумукъланы, савлай Дагъыс­танны халкъларын ярыкъландырывгъа багъышлангъан. Уллу Ватан давдан сонг ол оьзюню яшавун, бар гьакъылын, гьаракатын тарих илмуну айрокъда этнография бёлюгюн теренден уьйренив ёл булан байлагъан ва шо ишде уллу натижалагъа етишмеге бажаргъан.

Сакинат Шихагьматовна 1914-нчю йылны октябр айыны 15-нде Къаягент районну Башлыгент (алдынгъы Александргент) юртунда ерли муаллим-арабист Шихагьмат Мигьраб-огълуну агьлюсюнде тувгъан.  Бырынгъы Башлыдагъы белгили оьзден тайпадан чыкъгъан ва тарбиялангъан атасыны терен ва кюрчюлю билимлери Сакинатны яшлыкъдан берли оьсювюне, аякъгъа турувуна, дюньягъа къаравуна бек таъсир этген. Ону айланасында даим анасы, уллу къызардашы гележекде муаллим болуп оьмюр­-бою чалышгъан Умуразият Ши­хагьматовна болгъанлар. Сакинатны аякъгъа туруву, алим ёлдагъы уьстюнлюклери Умуразият булан тыгъыс байлавлу. Себеби – атасын шо девюрдеги гьакимлер динчилени сыдыраларына язып Сибирге йибергенлик. Ондан ол ата юртуна къайтмагъан.­ Шихагьмат Мигьраб-огълуну сыйлы аты Башлыны гьакъында язылгъан уллу китапда  лап сыйлы ва яхшы ишлери, юрт учун этген къошуму булан белгили 20 адамларыны арасында Улашкъады Минатуллаевни артындан 2-нчи ерде гьисаплана.

Сакинат Шихагьматовнаны тарихге бакъгъан уллу сюювю, шагьар гьисапланагъан уллу ва оьктем халкъы булангъы Башлыны яшавундан, тутдуруп айтгъанда, минг йыллар булангъы терен тарихинден баш ала.

СССР-ни ёлбашчылары билимсизликни ёкъ этив масъаланы арагъа салгъан гюнлерде Сакинат яш чагъына да къарамай, 1928-нчи йылда Буйнакск шагьаргъа бара ва педагогика техникумгъа охумагъа тюше. Сонг ол Дербент шагьаргъа гёчюрюле. 1931-нчи йылда охувун тамамлай ва 17 йылында уллу къызардашы йимик атасыны ёлун тута, муаллим болуп загьмат тёкмеге башлай. Школада ишлей туруп, Сакинат Шихагьматовна  билимлерин генглешдиривню гьакъында даим ойлай, тийишли ёлланы  ахтара. Шо муратлар булан ол къыйынлы отузунчу йылларда Дагъыстан педагогика институтгъа охумагъа тюше.

1940-нчы йылда Сакинат Гьажиева оьр билимге ес бола ва шо йыл Къаягент районну Гьапкъайгент юртунда тарих ва география предметлерден дарслар юрюте. Школаны завучу, директору болуп чалыша. Бажарывлу директор  ДАССР-ни ярыкъландырыв Министерлигинде инспектор къуллукъгъа белгилене. Шо йылларда Дагъыстанны пачалыкъ, партия ёлбашчылары орта школаланы ишин яхшылашдырывгъа, шагьар ва юрт ерлердеги бары да яшланы охувгъа къуршавгъа кёп тергев бере болгъан. Сакинат Шихагьматовна да шо йылларда Дагъыстанны кёбюсю юртларында болгъан, школаланы ишин уьйренген, муаллимлени билимлерин камиллешдиривге даим тергев берип тургъан.

Касбусун сюеген, дагъыстанны халкъларыны тарихин, яшав шартларын гёрген ва теренден билмеге гьасирет яш ёлбашчыны 1949-нчу йылда уьлкебизни тахшагьары Москвагъа охумагъа хас аспирантурагъа бакъдыралар. Алимибизни илмуда аякъгъа туруву Москвадагъы Миклухо-Маклайны атындагъы Этнография институтну аспирантурасында башлана.  Ону илму ёлбашчысы гьисапда  алим-кавказовед, тарих илмуланы доктору, профессор М.О.Косвен белгилене. Аты айтылгъан алимни ва илмугъа янгы абат басгъан жагьил алимни арасында тыгъыс иш аралыкълар къурула. 1952-нчи йылда С.Ш.Гьажиева Темиркъазыкъ Кавказда къатынгишилени арасында биринчилерден болуп «Къаягент къумукълар XIX-XX асруну башында» деген темагъа кандидатлыкъ диссертациясын уьстюнлю якълай ва СССР-ни Илму академиясыны Дагъыстандагъы филиалыны Гьамзат Цадасаны аты къоюлгъан тарих, тил ва адабият Институтуну илму къуллукъчусу гьисапда ишге къабул этиле.

Узакъ къалмай Сакинат Шихагьматовнаны янгыдан ярыкъландырыв ишге тарталар. 1954-нчю йылда Дагъыстандагъы къатынгишилерден муаллимлер гьазирлейген эки йыллыкъ институт къатынгишилени Дагъыстан пачалыкъ педагогика институтуна айлана. Сакинат Шихагьматовнаны таныйгъан, диплому булангъы алимни, оьр даражалы касбучу экенин билеген Дагъыс­тан­ны обкомуну биринчи секретары Абдурагьман Даниялов, Дагъыстанны Гьукуматыны Председатели Магьаммат Мажитов Институтну директору этип белгилейлер.                      Енг­ил­лерден тюгюл ишде ол 4 йыл чалыша. Дагъыстанны, Темиркъазыкъ Кавказны  школаларына юзлер булан муаллимлер гьазирлей.

Шо йылланы эсге ала туруп, профессор Г.Ш.Каймаразов булай яза:  «Сакинат Шихагьматовнаны ярыкъландырыв тармакъдагъы уллу къошуму кёбюсю пачалыкъ савгъатлар булан белгиленген. «Халкъгъа билим беривню отличниги» деген белгини ол айрокъда аявлу савгъат гьисапда гёре эди. Сонг да, Сакинат Шихагьматовна «Мен ярыкъландырывчуман» деп даим айта бола эди».

О, гертиден де, Дагъыстанда 1930–40-нчы йылларда халкъ арада юрюлген уллу ярыкъландырыв ишлени башында токътагъан республика даражадагъы гьакимлени бириси. Савлай оьмюрю яратывчулукъ ишлери булан Сакинат Шихагьматовна уьстде айтылгъан сёзлени исбатлай. Ол – уллу совет педагогика ва илму школаны халкъ интеллигенциясыны лайыкълы вакили.

Оьр охув ожакъны директоруну къуллугъунда чалышагъан вакътисинде Сакинат Шихагьматовна оьзюн пагьмулу ва тюзлюкню якълавчусу гьисапда гёрсетмеге бажаргъан. Ону шо хасиятлары гележек яшавунда, илму булан байлавлу гьар гюнлюк чалышывунда огъар яхшы кёмек болуп токътай. Айтагъаным, Дагъыстанны гьар къайсы районуна, гьатта юртуна барса да, ол оьзю тарбиялагъан муаллимлер, ёлбашчылар булан ёлугъа болгъан. Оланы гьариси уллу сый, гьюрмет этеген директору, тарихчи алимге ерлерде тарыкълы материалланы жыйыв­да бек уллу кёмегин, къошумун болдургъан.

1958-нчи йылдан башлап, Сакинат Шихагьматовнаны илмудагъы гьаракатына, яратывчулукъ ишлерине лап оьр къыймат бермеге тюше. Ону шо йыллардагъы чалышывун, тарих илмугъа этген къошумун уллу игит ишлер булан тенглешдирмеге ярай. СССР-ни Илму академиясыны Дагъыстандагъы филиалыны тарих, тил ва адабият институтуну илму къуллукъчусу гьисапда ишлей туруп, археология ва этнография бёлюгюн ачмагъа бажара. Шо къуллукъда ол 30 йыл чалыша. 1972-нчи йылда бёлюк эки бёлюне. Сакинат Шихагьматовна этнография илму булан машгъул ва бу тармакъда биринчи алим гьисапда белгили бола.

14 йылны узагъындагъы чалышывунда ол илмуну Дагъыстандан къайры Темиркъазыкъ Кавказда да генглешдире. Сакинат Шихагьматовна ёлбашчылыкъ этеген бёлюк Дагъыстанда, савлай Кавказда гьар тюрлю миллетли халкъланы яшавун, миллетара, халкъара аралыкъларын теренден ахтара, уьйрене ва ёлугъагъан четимликлени алдын алывну ёлларын белгилей. Шо масъалаланы Сакинат Шихагьматовна дюньяда оьтгерилеген халкъара конгресслерде, конференцияларда гётере, докладлар эте.

1962-нчи йылда Сакинат Гьажиева «Къумукълар. Тарих-этнография ахтарывлар» деген темагъа докторлукъ диссертация яза ва уьстюнлю якълай. Ол бу ишде биринчилерден гьисаплана. Сонг онлар булан оьзге ахтарывчулар, алимлер оьзлени халкъларыны тарихин, ич яшав аралыкъларын ахтара, кандидатлыкъ ва доктор диссертацияларын яза, китаплар чыгъара.

Профессор С. Ш. Гьажиева «Дагъыстанны тарихини очерклери», «Дагъыстанны тарихи» деген китапланы бёлюклерин язып гьазирлеген. Ол 1961-нчи йылда «Къумукълар» деген китабын да чыгъаргъан. 2000, 2005-нчи йылларда китап эки керен къошумлар булан янгыртылып чыгъарылгъан. Этнографиягъа байлавлу бир нечесе ахтарывлары сонггъу йылларда китап болуп чыгъарылгъан. Ногъай­лагъа, теркемелеге, азербайжанлагъа багъышланып язылгъан ахтарывлары, китаплары да тарихге уллу къошум болду.

Сакинат Шихагьматовнаны гьаракаты булан Дагъыстанда этнографланы школасы ачылгъан. Ол нечесе тарих илмуланы  кандидатларын, докторларын гьазирлеген. Дагъыс­танлы этнографланы арасында Сакинат Шихагьматовнаны ахтарыв ишлери таъсир этмегени табылмас.

Шолай асарланы арасында «Къумукълар. Тарих-этнография ахтарывлар» айрыча ерни тута. Бу китап 1961-нчи йылда Москвада «Илму» деген басмаханада чыгъарылгъан. Сакинат Гьажиева оьзюню бу китабы булан Дагъыстанны, савлай Россияны халкъларына оьз тарихин, оьз адатларын нечик билмеге герегин уьйрете. Китап кёп йылланы узагъында совет тарихчилер-этнографлар учун даим алдында болма тийишли асар гьисапланды. Сакинат Шихагьматовна китапны уьстюнде дагъы да 40-йыллар ишлеген. Ол 2000,2005-нчи йылларда «Къумукълар» деген китабына кёп къошумлар этген ва янгыдан басмадан чыгъаргъан. Къошумланы гьариси терен ахтарывланы натижасында тувулгъан.

Сакинат Шихагьматовна оьзю­ню 40 йыллар боюндагъы илму ахтарывларын гьар йылны яй айларында Дагъыстанны кёп миллетли халкъларыны юртларына баргъан сапарларыны  натижасында жыйылгъан материалланы кюрчюсюнде язгъан. Шолай командировкаларда ону булан даим сурат алывчу ва язывчу бола болгъан.

Сакинат Шихагьматовна Дагъыстанны, савлай Кавказны халкъларыны тарихи булан байлавлу материалланы Москваны, Магьачкъаланы, Владикавказны архивлеринде ишлей туруп тапгъан.

Профессор Сакинат Гьажиева – белгили алимибиз, тарих илмуланы доктору. Дагъыстанны халкъларыны арасында ярыкъландырыв ишлени юрютмеге башлагъанланы арасында биринчилерден санала. Гьайдакъ якъда, Къаягент районда ону къошуму лап уллу. Ону илму ахтарывлары, илму асарлары терен маъналы, архив ва ата-бабалардан гелген айтывлагъа кюрчюлене, яш наслуну тарбиялавда яхшы къошум болуп токътай.

Сакинат Шихагьматовна илмуну ва билим беривню оьсювюне, генлешдиривге этген  уллу къошуму кёбюсю савгъатлар булан белгиленген. Ол  Россияны, Дагъыс­танны илмусуну ат къазангъан къуллукъчусу. «Гьюрметлев Белги» ва «Халкъланы дослугъу» деген орденлер ва медаллар булан савгъатлангъан.

Профессор С. Ш. Гьажиева Дагъыстанны тарих, этнография илмусунда терен гьыз къойгъан. Ону аты этнографлагъа, тарихчилеге тюгюл, кёбюсю кавказоведлеге, тюркологлагъа белгили.

 

Магьамматрасул ИБРАГЬИМОВ,

Къаягент район

 

P.S.  1966-нчы йылны яй айларыны бир гюнюнде Сакинат Шихагьматовна Гьажиеваны чакъырывуна сесленип дюньягъа аты белгили алимлер-тарихчилер Башлыгентге гелдилер. Ахшам ашны вакътисинде къонакъланы бириси тарих ва география илмуланы доктору, Хазар гьукуматыны, ону халкъларыны тарихин  уьйренивге сав оьмю­рюн багъыш­лагъан лап гючлю касбучу Лев Николаевич Гумилёв жыйылгъанлагъа «Муна мени тилим!  Муна мени халкъым! Муна мени Ватаным!», –  деп авзун толтуруп айтгъан.