Социалист Загьматны Игитлери – фронтовиклер

Уллу Ватан давда къоччакълыкъ гёрсетген къумукъ уланланы гьакъындагъы язывларыбызны давам этебиз. Оланы кёбюсю дав майданда къоччакълыкъ гёрсетгени булан бирге, загьмат майданда да намуслу ишлегенлер. Шоланы бириси – Ихлас Къардашевич Токъаев. И.Токъаев 1901-нчи йылда  Мажалис юртда тувгъан. Ол 1877-1878-нчи йылларда баш гётергенлени ёлбашчысы болгъан деп, 1878-нчи йылда оьлтюрюлген Токъайны торуну бола.

1935-нчи йылда мадарлы яшайгъан Токъаевлени агьлюсюн Къазахстанны Жамбул областыны Меркен районуна сюргюн эте. Олар шондагъы 2-нчи чита оьсдюреген совхозда ишлейлер. Башлап Ихлас ишчи, сонг буса бригадир болуп ишлей.

Уллу Ватан дав башлангъанда яхшы ишлейген ёлбашчыны совхозда къоя, тек Ихлас давгъа бармакъ учун арзалар язып тура. 1942-нчи йылда ол гёнгюллю кюйде фронтгъа гете. Башлап Моздокну тюбюндеги 1-нчи Украина фронтну 253-нчю атышывчу дивизиясыны 979-нчу атышывчу  полкунда дав эте. Ихласны миномётчик этип белгилей. Шо давларда ол яралана.

Ихлас  Уьстюнлюкню гюнюн Прагада къаршылай. Давда гёрсетген къоччакълыгъы учун Ватан давну 2 даражалы ордени булан эки керен савгъатлангъан. Шолай да, ону тёшюн Къызыл Юлдуз орден, «За отвагу», «За бое­вые заслуги», «За освобождение Праги», «За Победу над фашистской Германией», «За отличное владение оружием» деген медаллар безей.

Гьар савгъатны артында ону игитлиги ва къоччакълыгъы суратлангъан. «За отвагу» деген медальгъа гёрсетеген савгъатлав кагъызда булай сёзлер бар:

«1943-нчю йылны 3-нчю октябринде Канев шагьарны якълавда миномётчу рядовой И.Токъаев игитлик гёрсетди. Ол оьзюню 120 мм миномёту булан, фашистлени токътавсуз гьужумуна да къарамай, савутундан атышып, олагъа кёп зарал гелтирди».

1944-нчю йылны июль айыны 13–20-нчы гюнлеринде  Западный Буг деген сувну гюнбатыш боюндагъы Ново-Рачин, Лемешув деген юртланы алмакъ учунгъу давларда Ихлас Токъаев танклагъа къаршы атышагъан­ батареяны дагъытгъан, 8 пулемётну яллатгъан ва немислени взводгъа ювукъ адамын къыргъан.  Шо игитлиги учун ол Макътавлукъну 3 даражалы орденине гёрсетилген, тек командование ону игитлигин дагъы да артыкъ этип къыйматлагъан: огъар Къызыл Юлдуз орден берилген.

Шо айны ахырында Днепрны оьтегенде де Ихлас янгыдан къоччакълыкъ гёрсете. 979-нчу атышывчу полкну миномёт бёлюгюне  Днепрден оьтмеге борч салына. Ат арбалагъа юкленген миномётланы бурамны уьстюне миндирип, сувдан чыгъарагъанда гючлю атышывгъа тутулса да, ол бюдюремеген, тапшурулгъан борчну кютген. Биринчилерден дегенлей чыкъгъан ва бёлюгю булан душмангъа къаршы атышывну да башлагъан. Немислер чапгъын этгенде де артгъа тартылмагъан ва 2 керен сюлче ябушувда ортакъчылыкъ этген. Бу игитлиги учун экинчи гезик де «За отвагу» деген медаль булан къыйматлангъан. Ол дав савгъатларына загьмат учун алынгъанларын да къошгъан.

Давдан къайтгъанда фронтовикни Меркен деген чита оьсдюреген совхозда бригадир этип сала.  Бу бригада 10 гектар ерни ишлете. 1947-нчи йылда Ихлас Токъаевни  бригадасы гьар гектардан 922 центнер тюшюм алгъан.  СССР-ни Оьр Советини 1948-нчи йыл 8-нчи майда чыкъгъан Указы булан Ихлас Токъаевге Социалист Загьматны Игити деген ат бериле. Огъар Ленинни ордени ва «Оракъ ва чёкюч» алтын медаль да тапшурула.

1956-нчы йылда ол агьлюсю де булан Дагъыстангъа къайта ва Хасавюрт районда ишлеп тура. 1960-нчы йылда Гьайдакъ сынав хозяйствода 80 йыллыкъ чагъына ерли ишлей.

И.Къ.Токъаев 1991-нчи йылда гечинген.

 

 

Илмутдин Насрутдиновну аты Дагъыстандан тышда да белгили. Уллу Ватан давну ортакъчысы, бажарывлу ёлбашчы, колхозну председатели, къыйынлыкъларда сыналгъан, тек къайпанмагъан Социалист Загьматны Игити И.Насрутдинов 1910-нчу йылда Къакъашурада тувгъан. Оьзюне 8 йыллар болагъанда атасыз къалгъан улан анасына таяв бола, неге тюгюл оьзюнден сонггъу 3 авлетни къысматы да мундан гьасил болгъан.

Шо йылларда яш Илмутдин агьлюню барлыгъын болдургъан, ол даим ишлеп тургъан, сюйсе мадарлыланы алдында болсун, балыкъ артелде болсун, ол сайлап турмагъан. Яшланы ач этмес учун уллу гишилер булан бирге — бир ишлеп тургъан бу улан, чола табып, юртдагъы ликбезде де охуй.

Илмутдин колхозлар къурувда ортакъчылыкъ этген, партиягъа кандидат болгъан. Ол яш заманындан берли тюрлю-тюрлю ерлерде ишлей туруп, кёп касбуланы сырын билген. Айрокъда янгы техниканы къоллавну сырларына кёп тергев берген.

Юртдагъы къызлар да бажарывлу уланны тергевсюз къоймай, тек Илмутдин саламатлы Патиматны сайлагъан. Олар татувлу агьлю къуруп яшагъан. Давну алдындагъы йылларда районну партия къуруму Илмутдинни «Коминтерн» деген колхозну председатели этип сала. Не ишни де бажарагъан яш председатель ташлангъан авлакъланы чачыв майданлагъа айландыра, бавланы янгырта. Адамланы яшаву яхшылашма башлай. Гьар иш гюнге йыл сайын къошум гьакълар берилме башлай. Ол къоркъунмай не ишни тюбюне гирип де айлана. Бары да къасты – адамланы ач болма къоймай яшатмакъ. Яшёрюмлени арасында турса да, ол гьар заманда да уллулардан гьакъыл уьйренип тургъан.

Ол 1939-нчу йылда гёнгюллю кюйде Къызыл армияны сыдраларына къошула. Ону 341-нчи гаубица полкгъа байлавлукъну болдурагъан бёлюкге разведчик этип йибере.

Львов областдагъы Сокол шагьарны къырыйында ерлешген асгер бёлюк Уллу Ватан давну башланывун шонда къаршылай.  Гаубицалардан атышып, полк немислени чапгъынын токътатма бажара. Шо давда булар онгъа ювукъ танкны яллата ва асгерине де гюч эте. Яра тийген И.Насрутдинов Полтавада госпитальда ята, къолай болгъанда  Николаев шагьарны тюбюне йибериле, сонг Севас­тополь бойгъа бакъдырыла. Ол мунда «За оборону Севастополя» деген медаль булан савгъатлана ва 3-нчю гезик де яралана. Къоччакъ къумукъ улангъа Донбассны немислерден азат этегенде гёрсетген къоччакълыгъы учун «За боевые заслуги» медаль бериле.

4-нчю гезик И.Насрутдинов авур яралана. Ону Къызыл Юлдуз орден булан савгъатлайгъан кагъы­зында булай сатырланы охуйбуз: «Ёлдаш  Насрутдинов къоркъув билмейген улан. 1944-нчю йыл 4-нчю майда 15 ерден паралангъан теллени ялгъап, байлавлукъну болдурду. Шо игитлиги учун Къызыл Юлдуз орденге гёрсетиле».

Бизин асгерлеге не этип де Севастопольну немислерден азат этмек борч салына. Эки де якъдан кёп гючлю атышывлар бола. Асгерлени бир-бири булангъы байлавлукъланы болдурагъан бёлюкню командири И.Насрутдиновгъа бек къыйын бола. Атышывну ичинден таба чыгъып, 15 тюрлю ерден юлкъунгъан теллени тапма ва ялгъама тынч ишми? Ол оьзю 10 ерни ялгъай, тек 11-чисине барагъанда, янында топ атыла. Яраларына да къарамай, ол байлавлукъну толу болдура. Заманында госпитальгъа етишдирилмегенге, ярасы терсейме башлай. Къолну гесеген ерге де чыгъалар. Артда да къолну сакълама бажарыла, ол буса сакъатлыгъына гёре уьйге йибериле.

Къакъашурадагъы ва Паравулдагъы колхозларда председатель болуп 30 йыллар ишлей. Къакъа­шурадагъы XXII съездни атындагъы колхозуну абурун данггъа чыгъара. Етишген уьстюнлюклери учун Илмутдин Насрутдиновгъа 1971-нчи йылда Социалист Загьматны Игити деген ат да бериле, ол Ленинни ордени булан да савгъатлана. Ол шолай да Октябр Революция, Загьмат Къызыл байракъ орденлер булан савгъатлангъан, СССР-ни ва Дагъыстанны Оьр Советлерини депутаты болгъан, XXIV съездни делегаты болуп сайлангъан.

Ол 1997-нчи йылда гечинген ва юрт къабурларда гёмюлген. Ону аты тахшагьарда ва оьзюню районуну юртларындагъы орамлагъа тагъылгъан.