Макъаламны игити Хизри Алиев 1922-нчи йылда Башлыгентде тувгъан. Ата-анасын тез тас этген уланны ювукъ дос-къардашы оьсдюрген, тарбиялагъан. Балики, шону учундур, асгер командованиени гьар савгъатгъа гьазирлеген кагъызларында ол дос-къардашым ёкъ деп язгъан.
…1941-нчи йылны март айында 18-йыллыкъ Хизри Алиев тенглилери булан Къызыл армияны сыдраларына чакъырыла. Бырынгъы Башлыгентде оьсген яшёрюм, асгер къуллукъларына тез уьйрене ва узакъ къалмай сержант чинге гётериле, атышывчу ротаны бёлюгюню командири этилип белгилене. Уллу Ватан давну шо къуллукъда къаршылай.
Хизри агъай шо йылланы узагъында къоркъувну билмей дав этген, 4 керен яралангъан.
Даим эсибиздесен
1965-нчи йылда магъа янгыз 8 йыл битген эди. Анабыз тарихден дарс берегени себеп болуп, мен де тарихни сюймеге башладым. Шо йыл бизин уьлкеде Уллу Ватан давну 20 йыллыгъы белгиленди.Хизри агъай да шо йыл Москвада жыйылгъан 4-нчю Украина фронтгъа гирген Приморский армияны ветеранларыны ёлугъувуна чакъырылды. Ёлугъувдан ол бек рази къайтды. Фронтовиклени гьарисине савгъат гьисапда берилген Уллу Ватан давну тарихине багъышлангъан 2 томлу китап огъар лап аявлу болуп токътады. Бизин гьар ёлугъувубузда ол дав ишлери гьакъда хабарлай туруп, шо китапны къолуна ала эди. Гьали 59 йыл арадан гетген сонг, ону давда болгъан игит ишлери гъакъындагъы эсге алывларын язмагъаныма бек талчыгъаман.
Хизри агъайны армия яшаву аслу гьалда 1137-нчи «Ростовский» полкда оьтген. Ростов-Дон шагьарда къурулгъаны саялы асгер бёлюкге шолай ат берилген. 1941-нчи йылны октябринде полкну Таганрог шагьаргъа бакъдыра. 339-нчу атышывчу дивизия Миус оьзенни боюнда фашистлени къаршылай. Давгъа толу гьазирленмеген дивизия кёп адамын тас эте ва Ростовну тюбюндеги Матвеев курганны айланасына тайыша. Алты айлар гетип, дивизияны Кавказ бойгъа – Краснодар крайгъа бакъдыра. Шо давларда дивизияны бёлюклери, асгерчилери дав сынавун ала, сыкълаша.
Уьстде айтгъаным йимик, эсге алывланы язмагъаныма гёре, давну биринчи йылларында Хизри агъай асгер къуллукъларын нечик кютгенин, давну отун, аччысын нечик ютгъанын билмеймен. Амма ол бир осаллыкъ да этмегенине шекленмеймен. Кавказны якълагъаны саялы берилген медаль да сёзлериме шагьатлыкъ эте. Ону дав ёллары аслу гьалда Темиркъазыкъ Кавказ, Къара денгиз бойлар учунгъу къагьрулу ябушувлар булан байлавлу.
Нап учунгъу ябушув
1942-нчи йылны орталарында немис фашистлер Харьков шагьарны елей ва аслу гючюн къыблагъа бакъдыра. Душманны бир группасы Темиркъазыкъ Кавказдан таба Бакюге тербене, бириси группасы уьлкебизни нап ва оьзге маллар булан таъмин этеген уллу темир ёллар оьтеген Сталинград шагьарны елемеге бакъдырыла. Эгер шагьарны елесе, Бакюге де ёл ачыла, бизин асгерлени бензин ва оьзге нап продуктлар булан таъмин этивде де уллу пуршавлукълар тувулуна.
Шону учун эки де якъны арасында уллу ва къыргъын давлар башлана. Хизри агъавубуз къуллукъ этеген 1137-нчи полк Темиркъазыкъ Кавказ учунгъу давлагъа гирише. Эки де якъдан бирев де бири-бирин аямай. Кавказ фронтда немислени «Эдельвейс» деген тавларда дав этмеге уьйренген атышывчу дивизиясы къоллана. Бизин асгерлер не этип де оланы токътата, алгъа бармагъа къоймай. Ноябр айда Сталинградда да гьал алышына. Бизин асгерлер гьужумгъа гётериле ва эки айдан немислени Сталинград бойдагъы асгер бёлюгюн къамавгъа ала. Шо буса немислени Кавказ группировкасын да осаллашдыра. Олар Къырымгъа багъып тайыша. Къырым кимни къолунда буса, Къара денгиз де оланы къолунда деп негьакъ айтылмагъан. Эгер Къырым азат болса бизин асгерлеге Балкан пачалыкълагъа, олардан Европагъа ёл ачыла. Шону англагъан немис командование Къырымда «Голубая линия» деген 3 къат этилген бекликлерин къура. 1943-нчю йылны февралында дивизия Краснодар крайны азат этмеге башлай, яй айлар дагъы да «къайнар» болажагъын эки де якъ мекенли англай. Шоланы арасында оьзюню гиччи бёлюгю булан Хизри агъай да оьз ерин таба.
Къырым бизинки болмагъа тарыкъ
1943-нчю йылны июль-август айларында «Голубая линия» деген бекликни елемеге бажарылмай. Янгыз сентябрни 16-нда немислени бекликлери къолгъа тюше. Тамань ярыматав толу азат этиле. Игит ишлери саялы дивизиягъа «Таманская» деген ат бериле. Тамань учунгъу давларда гёрсетген игитликлери саялы кёбюсю солдатлар, офицерлер дав орденлер, медаллар булан савгъатлана. Шоланы арасында бизин агъавубуз да бар.
Къызыл Юлдуз орден фронтовиклени арасында сыйлыларындан саналып гелген. Эки фронтовик къаршы болса, бириси бирисине «Юлдузунг» бармы деп сорай болгъан. Бизин Хизри агъайыбыз 22 йылына шо орден булан эки керен савгъатлангъан.
339-нчу Ростов Тамань атышывчу дивизияны 1137-нчи атышывчу полкуну атышывчу бёлюгюню командири Хизри Алиевни Къызыл Юлдуз орден булан савгъатлавгъа 1944-нчю йылны 31-нчи августунда язгъан кагъызында Къобан, Тамань ярым атав азат этив учунгъу давланы ортакъчысы, къоччакълыкъ гёрсетген. Игитлиги, гьаракатчылыгъы булан дав этивде солдатларына уьлгю болуп токътагъан, оланы игит ишлеге гётерген. Даим ал сыдраларда болгъан, салынгъан дав масалаланы уьстюнлю чечген», — деп язылгъан.
Къырым ярым атавну азат этив гьаракат Уллу Ватан давну йылларында гёрмекли ер тутгъан. Башлап Мелитопольская, сонг Керченско-Эльтегенская гьаракатлар оьтгерилген. Къырымны азат этив давлар апрелни 8-нде башлангъан.
Хизри агъай къуллукъ этеген 339-нчу дивизия оьзюгер генерал А.И.Еременко башчылыкъ этеген айры Приморская армияны сыдраларында Къырым учунгъу давларда актив ортакъчылыкъ этген.
339-нчу атышывчу дивизияны командири полковник Г. Т. Василенко 1944-нчю йылны 2-нчи майында старший сержант Хизри Алиевни Къызыл Юлдуз ордени булан савгъатламагъа берген кагъызында булай язылгъан: «Къоччакъ ва игит воин. Къырымны азат этив давларда тири ва къатты хасиятлы командир гьисапда гёрсетген. Душманны артиллерия атышывларына да къарамай, бёлюгю булан немислени окопларына гирген, автомат ва гранаталар булан ёл ача туруп, 7 немисни оьлтюрген, 6 румын солдатны ва 1 офицерни есир этген».
Апрелни 8-нде 51-нчи армия Къырымны азат этив гьаракатны башлай. 10-ндан 11-ине чыгъагъан гече олагъа айры Приморский армияны солдатлары да къошула. Эртенге таба Керчь шагьар азат этиле. Майны 5-нде Севастополь учунгъу давлар башлана.
Сапун тав — Севастопольну къыбла-гюнчыгъыш ягъындагъы 280 метрге етишеген бийиклик.Шагьар учунгъу давларда аслу роль ойнап гелген ер. Шону учун немислер онда уьч къат бекликлер къургъан. Сагьат ярым юрюлген артиллерия атышывлардан, самолётлардан бомба атывлардан сонг, атышывчу бёлюклер алгъа тербене. 10 сагьат 30 минутда башлангъан гьужум ахшам сагьат 8-де уьстюнлю тамамлана. 10 сагьатны ичинде юрюлген къыргъын ябушувда кёп санавда совет ва немис солдатлар жан берелер. Шо давларда Хизри агъай да актив ортакъчылыкъ этген, игитлик гёрсетген.
1137-нчи атышывчу полкну командири полковник Полевит (сонг 339-нчу дивизияны командири, шо давларда жан берген) 1944-нчю йылны июн айыны 15-нде старший сержант Хизри Алиевни Макътавлукъну 3-нчю даражалы ордени булан савгъатламагъа берген кагъызында булай язгъан: «Къоччакъ ва игит воин, Къара денгизни Къырым бойларын немис-фашист елевчюлерден азат этив давларда къоркъувну билмеген, яшавун аямагъан, бёлюгюню солдатларын игит ишлеге ругьландыргъан. Севастопольну азат этивде 10 немис солдатны ёкъ этген, душманны пулемётчусун савуту булан къолгъа алгъан».
Сапун тав учунгъу давларда Хизри агъай бирче дав этген ювукъ ва инамлы къурдашын тас этген. Шо себеп болуп, ол ассилигин сакълап болмай, оьтюп барагъан есир этилген немислеге автомат булан атышмагъа уруна. Натижада такъсырлана, кавалерия дивизияны артиллерия полкуна бакъдырыла. Кёнигсберг шагьарны азат этивде актив ортакъчылыкъ эте. Ахырынчы игитлигин ол 1945-нчи йылны май айыны 1-нде Регелин деген юрт учунгъу давда гёрсетген. Артиллерия бёлюгюню атышывчусу яралангъанда, Хизри агъай тезлик булан ону ерин тута ва чалт айланышып, душманны атышыв точкасын ва 6 солдатын ёкъ эте. Шо гюн ол дёртюнчю гезик яралана ва «Къоччакълыгъы учун» деген медаль булан савгъатлана.
1945-нчи йылда 23 йыллыкъ Хизри агъай ата юртуна къайта. Агьлюсюн къура, пенсиягъа чыкъгъанчагъа райпотребсоюзну Къаягент райондагъы къурумунда чалыша. Уягьлюсю Хадижат бажив булан 4 яшны оьсдюре, яшав ёлуна тюзелте.
Ол 1995-нчи йылда яшавуну 73-нчю йылында гечинген. Яшагъан ва загьмат тёкген Башлыгентде ва Янгы Къаягентде ону унутмайлар. Уллу Ватан давну 75 йыллыгъыны алдында игитни аты Янгы Къаягентни орамларыны бирисине тагъылгъан.
Магьамматрасул ИБРАГЬИМОВ,
Къаягент район, Янгы Къаягент.
