Айлана ягъыбыздагъы Россия булан дос тюгюл пачалыкълар генг кюйде билдирген къысасланы шартларында уьлкебизни регионларыны яшавлукъ-экономика масъалаларын ёрукълашдырыв бугюн ич имканлыкъланы къоллав булан тувра байлавлу. Айтмагъа сюегенибиз, болдурулагъан умуми регион малланы къадарын къолайлашдырыв учун юрюлеген гьаракат гючлене бара. Бажаргъан озар, бажармагъан чарыгъын тозар деп негьакъ айтылмай.
Оьсюв къолайлаша
– Американы Бирлешген Штатлары булан байлавлукъда Евросоюзну пачалыкълары бизин экономикабызны бувмагъа белсенген, – деди РФ-ни Президенти Владимир Путин гьали-гьалилерде харлысыз журналист Такер Карлсонгъа берген баянлыгъында. – Къыйынлыкълагъа осаллар къаршы турмагъа болмай, утдура. Россия бир заманда да ишде де, давда да утдурмагъан ва утдурмажакъ. Оьтген йылны гьасиллерине гёре бизге къаршы иш гёреген пачалыкъларда экономикасыны оьсювю 1-1,5 процентлер буса, Россияда шо санав 3 процентден кем тюгюлю гележек учун да инамлыкъны тувдура.
Экономиканы ачыкълыгъы учун пайдаландырылагъан милли борч гьисапдагъы агьамиятлы проектни талапларына жаваплы кюйде янашыв ерлерде-уьлкебизни регионларында бир йимик болмагъа тюше эди. Ерлердеги яшавлукъ-экономика масъалаланы ёрукълашдырыву жыйылагъан налогланы толумлашыву булан тыгъыс кюйде байлавлу. Яшырмагъа негер тарыкъ, савлай Россияда экономиканы яшыртгъын тармагъы 16 процентлеге етише буса, Дагъыстанда шо санав 50-60 процентлер деп аянлашдырыла.
Аянлашдырылгъан сонг, озокъда, экономиканы яшыртгъын тармагъына бойсынып оьз пайдалары учун чалышагъанланы толу кюйде ачыкъгъа чыгъармакъ учун жазалав къайдаланы къоллап къоймайлы, оланы материал ва ругь якъдан иштагьландырывну ёлларын тангласакъ шо гележек учун асувлу болажагъы шекликни тувдурмай.
Дагъыстанда уллу производство предприятиелер оьзге регионларда йимик кёп тюгюл. Шогъар да къарамайлы бизин республикабызда промышленность тармакъдан гьар тюрлю бюджетлеге къошулагъан налог гелимлени 30-35 процент пайы жыйыла.
Экономиканы яшыртгъын тармагъына буса аслу гьалда далапчылыкъ булан машгъул болагъан тайпалар бойсына ва шо саялы олар пачалыкъ кёмекден де магьрюм къала. Увакъ ва орта бизнес булан машгъул болагъан тайпалагъа производствосун генглешдирип, янгы иш ерлер болдуруп, ачыкъ кюйде ишлемеге не йимик себеплер чатакъ сала деген сорав тувулуна, олар учун гёрсетилинген пачалыкъ кёмек харжлардан, енгиллешдирилген процентлери булангъы кредитлерден пайда-ланагъанлар кимлердир? Муна шо саялы да, ДР-ни инвестициялар ва далапчылыкъ агентлигине далапчыланы ихтиярларын якълайгъан къурум булан байлавлукъда англатыв ишлени генглешдиривге тергевлю янашмагъа тюше эди. Эсгерилген агентлигини алдына салынгъан жаваплы борчлар чакъда-чакъда башчылары алышынагъаны саялы толу кюйде яшавгъа чыгъарылмай къала, чаналай бара…
Къуллукъланы сан яны учун
Дагъыстан – аграр республика. Ишге гючю чатагъан тайпаланы авадан пайы, дагъы да ачыкълашдырып айтсакъ, 60 процентге ювугъу юрт ерлерде яшай. Тек, яшай деп гьисапгъа алынса да, юртлулар агьлюлери булан тышгъа гетип къазанч этмеге борчлу болагъан гезиклер де такрарлана. Натижада, топуракъ байлыкъларыбызны толу ва асувлу кюйде къоллавну масъаласы да къыйынлаша. Кёп йыллыкъ ижарагъа алынгъан юрт хозяйство агьамияты булангъы сюрюлеген майданлар ишлетилмей, ятлагъа тапшурула. Шолайлыкъда, малланы къадарын, налоглар жыйывну оьл-чевлерин артдырыв къыйыкъсытыла ва умуми регион продуктну даражасын къолайлашдырыв четимлеше.
Белгили болгъаны йимик, оьтген йыл республика бюджетден агро-промышленный тармакъны оьсдюрювге кёмек гьисапда 2,11 миллиард манат акъча маялар гёрсетилген эди. Бу йылгъа республика бюджет 189, 4 миллиард манатны оьлчевюнде токъташдырылгъан. Демек, алдагъы йылдан эсе 13 миллиард манатгъа ювукъ артгъан. Шогъар да къарамайлы регионну юрт хозяйство тармагъыны асувлулугъун артдырывгъа бюджетден гёрсетилген харжлар 1 процентге де етишмей. Хоншудагъы Азербайжан Республикада буса бюджетдеги харжланы 20 проценти юрт хозяйствону оьсдюрювге бакъдырыла, Тюркияда сабанчылагъа банк кредитлер уьстюне 2 процент къошулуп бериле…
Озокъда, ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат министерлиги башгъа-башгъа федерал ва регион программаларда да ортакъчылыкъ эте. Пачалыкъ кёмек гьисапда юрт хозяйство продукция оьсдюрюв булан машгъул болагъанлагъа – бав салагъанлагъа ва гьайванмал, къушлар оьсдюрегенлеге субсидиялар, компенсациялар булан болдурулгъан продукциясына къайтарыш этилине.
2023-нчю йылны башындан тутуп бизин республикабызда картоп ва овощлар оьсдюрюв булан машгъул болагъан ЛПХ-лагъа (абзар кёмекчи хозяйстволар) ва КФХ-лагъа да пачалыкъ кёмек гьисапда субсидиялар берилмеге башлады. Озокъда, шолай ярты-ярым чаралар булан агропромышленный тармакъда тувулунгъан авур, тек абурлу янашма тюшеген масъалаланы ёрукълашдырмагъа четим экени ачыкъ болуп гёрюне.
Айтмагъа сюегенибиз, республикабызны юрт хозяйство къуллукъчулары учун онгайлыкълар етишмей. Олар чакъда-чакъда сувдан, газ ягъарлыкъдан ва электрик токдан магьрюм къала. Транспорт ёлланы, сув юрюйген татавулланы, оьсдюрюлген продукцияны сакълайгъан, ишлетеген ва сатывгъа чыгъарагъан логистика центрланы къурувгъа ва пайдаландырывгъа байлавлу соравлар кёп тувулуна. Онгайлы пачалыкъ кредитлени ва шолай да мадарлы къурумланы, адамланы акъча маяларына, онгайлы бойлардагъы топуракъ пайлагъа ес болмагъа муштарлылар аслу гьалда оьз пайдалары учун къасткъылагъаны гьакъ. Натижада, адилли тогъатартывгъа бойсынагъан далапчылыкъны якълавчулары кёбюсю гезиклерде онгайлы куллукълардан пачалыкъ кёмек гьисапда берилеген акъча маялардан магьрюм къалагъаны ичингбушдура.
Бугюнлерде уьлкебизни яшавлукъ-экономика масъалаларын ёрукълашдырывгъа байлавлу болуп да, умуми ич продуктну къадарын артдырмакъ учун да Россияны Президенти Владимир Путин РФ-ни Гьукуматыны Председатели Михаил Мишустинге далапчылыкъ булан машгъул болагъан тайпаланы иштагьландырмакъ мурат булан хас тапшурув бергени белгили. Белгили болгъан кюйде, уьлкебизни бары да регионларында далапчылыкъгъа ян тартагъанланы якъламакъ учун базар фонду къурулмагъа тарыкъ. Фондну аслу борчу – далапчылагъа бизнес планын къуруп маллар, шолай да онгайлы къуллукъланы болдурмакъ учун материал ва ругь якъдан шабагьатландырыв чараланы яшавгъа чыгъарыв болуп токътай.
Озокъда, шолайлыкъда, гележекде янгы иш ерлени ачмагъа имканлыкълар артажагъы да аян. Дагъыстанны загьмат ва яшавлукъ масъалалар булан машгъул болагъан фондунда гьисапгъа алынгъан ишсизлени умуми санаву 2024-нчю йылны январ айыны 1-не ерли 13 мингге ювукъ адам бар эди. Арадан оьтген 1 йылны ичинде 20 мингге ювукъ ишсиз адамлар загьматгъа къуршалгъан. Шо да эсгерилген министерликни сиптечилиги булан регионну ва Россияны оьлчевюндеги бош иш ерлени (вакансии) ахтарып пайдаландырыв булан байлавлу.
Топлангъан сынав аян этегени йимик, бизин республикабызда юрт хозяйство тармакъда адамланы авадан пайы аслу гьалда сезонлукъ ишлеге къуршала. Тереклени ва борлаланы бутав, тюшюм къайтарыв ишлерде ортакъчылыкъ эте. Айтмагъа сюегенимбиз, агропромышленный тармакъда, биз уьстде де эсгерген кюйде, адамлагъа йыл боюнда иш береген логистика онгайлыкълары булангъы центрланы къурув ва пайдаландырывгъа берив агьамиятлы масъала.
Тюзюн айтмагъа герек, артдагъы йылларда ишге гючю чатагъан юртлу ватандашланы ишге къуршамакъ учун теплицаларда овощланы оьсдюрювге айрыча тергев бакъдырыла. Буссагьатгъы вакътиде бизин республикабызда 700 гектардан да къолай майданда ерлешген теплицалар гьисапгъа алынгъан. Муна шо саялы да, айлана якъда тувулунагъан разисизликлени гьисапгъа алып, теплицаларда овощлар оьсдюрмеге муштарлы тайпаланы иштагьландырмакъ муратда газ ягъарлыкъ, сув ва электрик ток булан къысмай, толу кюйде таъмин этмеге тюшежек.
Къ. КЪАРАЕВ.
