Февраль айны 7-нде Къазахстан Республиканы алдынгъы тахшагьары Алматыдагъы Аль-Фарабини атындагъы милли университетде машгъур мажар (венгриялы) тил ахтарывчу, тюрколог, филология илмуланы доктору, профессор Иштван Къонгур-Мандокини 80-йыллыгъына багъышлангъан «Гюнтувушну ва Гюнбатышны тюркологиядагъы алтын кёпюрю Къонгур Мандоки» деген ат булан Халкъара илму-практика конференция оьтгерилди.
Конференцияны оьтгермекни сиптечиси гьисапда Къазахстандагъы Маданиятланы ювукълашдырывуну халкъара марказыны ёлбашчысы, белгили жамият чалышывчу, Къазахстанны халкъ язывчусу, Загьматны Игити Олжас Сулейменов чыкъгъан.
Иштван Къонгур-Мандоки – мажарланы, къуманланы эжелги тарихин, тюрк-мажар аралыкъланы ахтаргъан, оьзюню ахтарыв ишлери булан мажар тилде кёп тюрк сёзлени тамурун тапма бажаргъан уллу алим. Ол мажар тилге тюрк халкъланы авуз яратывчулугъуну, адабиятларыны инг тизив уьлгюлери гьисапланагъан асарларын да таржума этген.
И. Къонгур-Мандоки мажар, немец, француз, къазакъ ва оьзге тиллерде къыркъдан да артыкъ илму макъалаларын чыгъаргъан. «Гун (къыпчакъ) тилни Мажарстандагъы (мажар лексикасындагъы, язывлу эсделиклериндеги, топонимлериндеги) къалды-къулдулары» (1975 й.) – алимни инг аслу илму иши гьисаплана.
Конференцияны ишине оьзю Къазахстанны, оьзге уьлкелени тилни, фольклорну, адабиятны, тарихни, этнографияны, инчесаниятны илму гёзден ахтарагъан тармакъларда чалышагъан алимлери ва шолай да оьз девюрюнде И. Къонгур-Мандокини алдында охугъанлар, ону таъсири, кёмеги тийип. илму ёлгъа тюшгенлер де къуршалгъан эди. Илму чара эки тюрлю къайдада оьтгерилди: онлайн ва офлайн.
Конференцияда Россияны илмулар академиясыны Дагъыстан федерал илму марказындагъы Гь. Цадасаны атындагъы Тил, адабият ва ичесаният институтуну фольклор бёлюгюню заведующийи, филология илмуланы кандидаты Агъарагьим Солтанмуратов да онлайн къайдада ортакъчылыкъ этди. Ол «Къумукъ язывчу Бадрутдин Магьамматовну «Уьзюлген оьзенги» деген китабыны къурулушу ва чебермаъна оьзтеречелиги» деген темагъа гёре доклад этди.
Белгили къумукъ язывчу Б. Магьамматовну ва белгили мажар алим И. Къонгур-Мандокини бир-бири булан тыгъыс яратывчулукъ байлавлукълары болгъаны йимик, олар бир-бири булан бек ювукъ къурдашлар да болгъан. Тек шо байлавлукълагъа, къурдашлыкъгъа ончакъы узакъ юрюлме насип болмагъан. Айтагъаныкъ, 1992-нчи йылда И. Къонгур-Мандокини бу дюньядагъы яшавлукъ ёлу ону Дагъыстангъа гелген гезикли сапарында хапарсыздан уьзюлген. Аявлу къурдашы бу дюньядан ала-саладан гетгенлик, оьзю шо авур иш де бизин ватаныбызда – Къумукъ тюзде болгъанлыкъ Бадрутдинге теренден таъсир этген. Шо агьвалатдан сонг ол жан къурдашы Иштвангъа багъышлап асарлар ярата тургъан, шоланы «Ёлдаш» газетде «Тангчолпан» журналда ва оьзюню бир-бир китапларыны бетлеринде ерлешдирип чыгъаргъан. 2008-нчи йылда буса Бадрутдин «Уьзюлген оьзенги» деп ат да салып, И. Къонгур-Мандокиге багъышлангъан 432 бетли китабын басмадан чыгъарды.
Автор, китабыны къурулушу, ичделиги, жанр белгилери, оьзюню алдына салынгъан муратны гьакъында сёйлей туруп, булай яза: «Озокъда, «Уьзюлген оьзенги», жанр ягъындан алгъанда, илму-ахтарыв китап да тюгюл (мунда проза да бар, поэзия да бар), тюрлю емишли бир терек. Мени аслу мурадым – къайсы якъдан алып да къурдашыбызны биз гёрюп тоюп битмеген келпетине янгы накъышлар, яшавуну сырларын къыдырып, шу мен чыкъгъан биринчи сапарымда ону ювукъдан таныйгъан сырдашларындан эшитгенимни-гёргенимни бир ерге жыймакъ, ёрукъгъа салмакъ эди. Шо аз-кёп менде бар маълуматлагъа оьзюмню юрек гьислеримни, сююнчюм булан дертимни, эс этгенимни де къоша юрюдюм».
Сёз ерине гелгенде эсгерип къояйыкъ, Бадрутдинни бу китабы, тюркчеге таржума этилип, 2019-нчу йылда Тюркияда да басмадан чыкъгъан. Шо йылны август айында Тюркияны тахшагьары Анкарада «Уьзюлген оьзенгини» тюркчесини малим этивю (презентациясы) да оьтгерилген. Ондан къайры да, бу китап, мажар тилге гёчюрюлюп, гьали-гьалилерде Венгрияда да басма этилген.
«Уьзюлген оьзенги» сегиз бёлюкден амалгъа гелген ва китапдагъы гьар бёлюкню оьзюню аты бар: 1) «Гьар абатым сизге таба геле эди…»; 2) «Оьзенгини зенги»; 3) «Азув тиш булан тувгъан яш», 4) «Умутумну шамчырагъы»; 5) «Даимликге алынагъан абат»; 6) «Бизден гетип, бизге къайтгъан танажар бюртюклер»; 7) «Шандор Петефиден таржумалар»; 8) «Тарихни сокъмагъына тюшюп».
Къумукъ охувчулагъа Бадрутдин аслу гьалда шаир гьисапда танывлу эди буса да, бу китабында ол оьзюн прозаик (очерклери, гюнделиклери, сапар язывлары), журналист (интервьюлары), тил ахтарывчу (бир-бир къумукъ сёзлени тувулувуна байлавлу айтгъан оьзтерече ойлары), фольклорчу (къумукъ халкъ авуз яратывчулукъну масъалаларыны гьакъында айтгъанлары) гьисапда да гёрсетме бажаргъан. Бадрутдинни китабында къумукъ фольклор асарлар, тарихи маълуматлар, кёп санавдагъы суратлар, карталар да ерлешдирилген. Булар барысы да китапны гьар-бир ягъындан ойлашынып тизилген къурулушуна бек къыйышывлу геле, шонда берилген чебер ва оьзге асарлагъа мекенли къошум болуп геле.
Алматыда, оьзю илму конференциядан къайры да, И. Къонгур-Мандокиге багъышлангъан оьзге чаралар да оьтгерилген. Масала, шо шагьардагъы 154 номерли орта охув ожакъгъа ону аты къоюлгъан. Конференцияны ортакъчылары шо охув ожакъда къонакълыкъда болгъан. Къонакълыкъны вакътисинде «Тюрксой» деген къурумну бир бёлюгюню ёлбашчысы, тарих илмуланы доктору Жавид Мовсюмлю охув ожакъгъа Бадрутдинни тюрк тилге таржума этилген «Уьзюлген оьзенги» деген китабын эсделикге савгъат этген.
Инсанат СОЛТАНМУРАТОВА,
Р. Гьамзатовну атындагъы
милли китапхананы къуллукъчусу
