Барият Муратовагъа – 110 йыл
Оьр даражадагъы пагьмусу булангъы артистка, гёрмекли жамият чалышывчу, СССР — ни халкъ артисткасы, Дагъыстандан оьтюп Бютюнсоюз къаравчуланы да герти сюювюн къазангъан Барият Солтанмежитовна Муратова арабызда ёкълу 23 йыл тамамланма аз къалып тура. Ол 2001-нчи йыл 4-нчю мартда арабыздан гетди. Амма бийик сагьналаны да Бийкеси, сёнмейген юлдузу болуп янгъан, минглер булангъы къаравчуланы разилигин, баракалласын алгъан сююмлю артисткабызны ярыкъ келпети гёз алдыбыздан таймай.
Барият Солтанмежитовна 1914-нчю йыл январны 16-нда (бир-бир маълумат къуралларда сентябр айны 10-нчу гюнюнде) Темир-Хан-Шура шагьарда тувгъан. 1923-нчю йыл Барият Магьачкъаладагъы 3-нчю Интернационалны атындагъы фабрикни оьзбашына чебер иш гёреген коллективинде, 1926-нчы йыл радиобе-рилишлени Дагъыстан Комитетини хоруну йыраву болуп ишлей ва Магьачкъалада театр-музыка техникумну охуп битдире. 1930-2000-нчи йылларда Къумукъ музыкалы-драма театрны артисти гьисапда чалыша.
Театрда чалыша туруп инче саниятны оьсювюне этген оьр даражалы къошуму саялы Б.С.Муратова ДАССР-ни РСФСР — ни ва СССР — ни Оьр Советлерине депутат болуп бир-нече керенлер сайлангъан.
1935-нчи йылда Барият Муратова Дагъыстанны Халкъ артисткасы, 1940 –нчы йыл РСФСР — ни ат къазангъан артисткасы, 1950-нчи йыл РСФСР — ни халкъ артисткасы, 1960-нчы йыл СССР — ни халкъ артисткасы деген атлагъа лайыкълы бола. 1972 –нчи йылда огъар К.С. Станиславскийни атындагъы пачалыкъ, 1973-нчю йылда С.Стальскийни атындагъы республика савгъатлар да тапшурула.
Барият Солтанмежитовна Ленин, Халкъланы Дослугъу, эки «Гьюрметлев Белги», эки «Загьмат Къызыл Байракъ» орденлер ва «Къоччакълыгъы учун», «Кавказны оборонасы саялы» деген медаллар ва кёп санавдагъы гьюрметлев грамоталар булан савгъатлангъан. Барият Муратованы аты кёп миллетли дагъыстан культураны алтын фондуна даимликге гирген.
Газетибизни бу номеринде халкъыбызны сююмлю артисткасы Барият Солтанмежитовна Муратова яшавунда не тюрлю четимликлеге, къыйынлыкълагъа табушса да, ону юлдузлардай бийик оьрлюклеге ругьландыргъан, уллу учувгъа талпындыргъан уьлгюлю къысматы гьакъда оьзю айтып къойгъанларын бермеге токъташдыкъ.
Оьзюмню гьакъымда
Мен сагьнагъа биринчилей 1920-нчы йылда чыкъдым. Савлай алгъанда 200-ден къолай ролларда ойнама, къаравчуланы эсинде къалар йимик нечесе тюрлю ва таъсирли келпетлер яратма тюшген.
Бизин Дагъыстанда бырын заманлардан берли де инче саният, маданият булан аралыгъы бар пагьмулу адамлар талайсыз оьмюр сюре гелген.
Мени яшавгъа къаравларымны, къастларымны янгы жамият къурумну талаплары булан рас гелгенлиги – мени уллу насибим деп гьисап этемен. Жамият яшавда бар тенгсизликлени, акъчасы бар мадарлылар гьукму гесегенликни, шариат къанунланы къыйывсузлугъуну, жаны аврумайгъанлыкъны, намартлыкъны ва осаллыкъны юзюн ачып береген келпетлени кёп сююп яратгъанман. Амма гьар заманда да сююнчлю, ярыкъ чачагъан, гёнгюллени ачагъан ролланы гьасирет болуп ойнагъанман. Шону учун болма ярай, Бариятны бир сама да ачувлу, оьчлю-оьжетли ролю болмагъан деп айталар. Нечакъы авур драмалы, трагедиялы ролларда ойнап келпетлени ярата бусам да мен, умутсузлукъгъа, гёнгюлсюзлюкге ер къоймасны къастын эте эдим.
Спектакльден сонг артист арба булан авур таш ташыгъан гишидей болуп къавшала. Сагьнада оьтгерген эки сагьатны ичинде сав оьмюрюн яшагъанда йимик.
Мени къолумдагъы грампластинкагъа нечесе он йыллар да бола. Амма мен огъар нечесе керенлер тынглай болсам да, гьар гезик къаркъарамны гьалеклик къуршай. Тазза эсги болгъан, сынып ер-ери ябушдурулгъан бу пластинкада мени жаныма ювукъ, азиз адамларымны – анамны ва баживюмню тавушлары язылып сакълангъан. Кёп йыллар алъякъда Тёбен Жюнгютей юртда яшайгъан сув ташыйгъан Муратовну къызлары уьйден гетип къалгъан деген хабар яйыла. Шо бир вакътиде Россияны о замангъы тахшагьарында ажайып гёрюнеген милли опуракълар гийип чыкъгъан къызланы суратлары булангъы афишалар толуп бола. Анам Балаханум къызардашы Ниярханум да булан къумукъ йырланы концертлерин берме Петербурггъа чыгъып гетгенлер. Оланы ажайып ангы, назик тавушлары болса да, артистлер болмагъанлар. Инкъылапдан алда Дагъыстанда артист болмакъ биябурлукъгъа саналып юрюлген чи дагъы.
Гьар кимни бир къысматы
Яшавда гьар адамны оьзтёрече сокъмагъы, ёлу бола. Биревлени ёлу тегиш, башгъаланыки къатгъакъ. Мени ёлум да чечекденгюлден ясалмагъан эди. Дёрт йыллыкъ чагъымда мен атасыз къалдым. Ол къызыл партизан эди. Инкъылапны душманлары ону къыр жанны йимик, къыйнап оьлтюргенлер. Ожакъны орта багъанасы авгъан сонг, авлетлени ашдан тойдуруп сакъламакъ озокъда, тынч намус тюгюл. Анабыз авлетлени ашдан языкъ этмес учун, гьалсыз болуп къайтагъаны яхшы эсимде. О заманокъ да мен йырлама ва бийиме гьавас эдим. Йырлап йибергенде ачлыгъым унутула деп ойлай эдим.
8 йыллыкъ чагъымда биринчилей клубну сагьнасына чыгъып яхшы кюйде бийип алдым. Ишчилер ва къызыл асгерчилер гьайран къалып магъа харс ура эдилер. Артист яшавум да мени, муна шолай башланды.
Мени агъавум Татам Муратов ёлбашчылыкъ этеген оьзбашына чебер иш гёреген кружок булан савлай республиканы айланып чыкъдыкъ. Клублары ёкъ юртланы майданчаларында концертлер бере эдик. Мен артист касбуну сайлагъанланы биринчи наслусунданман. Асрулар боюнда юрюле гелген адатлагъа къаршы чыкъгъаным саялы магъа да кёп къыйналма да, къайгъырма да тюшген.
Бир гезик биз янгы колхоз къурулма турагъан къумукъ юртгъа концерт алып баргъанбыз. Сагьнагъа чыгъып да битгинче мени таш урушгъа тутуп, нас холалар атма башладылар. Олар мени атыма айтагъан эрши сёзлер бары затдан да авур тие эди. Гелген кюйде гетип къалмагъа да тюшдю.
Совет гьакимликни тамурлары беклешген сайын халкъны англав даражасы да алышына башлады. Билим беривню биринчи наркому А.Тахо — Годи Магьачкъалада театр техникум ачды. Шонда орус артистлер ва режиссёрлар И.Т.Шатров ва В.П.Байков ёлбашчылыкъ эте ва дарслар да юрюте эдилер. Мен театр техникумну биринчилей битдиргенлени арасында Къумукъ театргъа алынып, мурадыма етишдим.
Агъавум Татам Муратовну «Шариатны къурбаны» деген пьесасында мен ханны къызы Умукюсюм болуп биринчи ролюмну ойнадым. Пьесада алдын заман болуп гетген агьвалатланы гьакъында сёз юрюле. Мени игитим къуллукъчуну ушатып къоюп, уьйден чыгъып гете. Ханны сакълавчулары къувун салып экисин де тутуп гелтирелер. Къагьрулу хан экисин де оьлтюрюгюз деп буюра. Мени игитим ажжалны алдында къаравчулар булан эсги ва зараллы адатланы юзюн ачып сёйлей. Театр техникумну битип турагъанда мени Дагъыстан маданиятны Москвадагъы гюнлеринде ортакъчылыкъ этме айыргъанын англап гьайрангъа сююндюм. Сююнмей боламы, уьлкебизни зор уллу залын толтургъан къаравчуланы алдында къумукъ йырланы йырлай бусам.
Н.К. Крупскаяны насигьаты ругь берген
Антрактны вакътисинде мени яныма эсли чагъындагъы саламат гийинген къатынгиши гелди. Къолумну да алып: «Къоччагъымсан, бек арив йырладынг. Тангала мени яныма гелерсен, лакъыр этербиз» — деди. Ол Надежда Константиновна Крупская болуп чыкъды.
Эртенинде къурдаш къызым булан бирге Наркомпросгъа бардыкъ. Мен енгил гийинген эдим, Москвада буса сувукъ къыш. Надежда Константиновна бизин исси чай булан арив къонакъ этди, яшавубузну, охувубузну сорады. Лакъырыбызны ахырында ол магъа акъча узатып: «Сагъа исси гийинмеге тарыкъ, сувукъ тийип къалмагъа бола» деди. Ону исси янашыву, аналыкъ гьай этивю юрегиме сингип да къалды. Шонда алгъан ругьланывум мени къалгъан оьмюрюме гюч-къуват бергендир деп де ойлайман.
Магъа Уллу Ватан давда жанын къурбан этген драматург, Къумукъ театргъа аты къоюлгъан А.П.Салаватовну «Къызыл партизанлар», «Айгъази» деген янгы яшавну къанунларын яратагъан спектакллеринде ойнама насип болду.
Къумукъ театрны сагьнасында М.Къурбановну «Молла Насрутдин» деген ажайып къужурлу комедиясы юрюлегени отуз йыллардан кёп де озуп тура. Мен Насрутдинни къатыны Жумайсатны ролюн ойнайман. Бу спектакльде бизин халкъны инг яхшы къылыкъ хасиятлары, рагьмугъа инамлыгъы, ачувгъа-оьчлюкге къаршы турагъаны арив сезиле. Халкъ яхшы билеген, сюеген йырлар, макъамлар къаравчуланы тазза дегенче къурчун къандыра.
Ана! – деген сёзде къатынгишини бары да сююмлю хасиятлары барышгъан. Магъа М.Каримни «Ай тутулгъан гече» деген пьесасында башкъырт ана Танкабикени, С.Кайтовну «Ананы юреги» деген пьесада осетин ананы, М.-С.Ягьияевни «Борандан оьтюп» деген пьесасында Ана-Ватанны ролюн ойнама тюшген.
Магъа тапшурулгъан къайсы рольну ойнай бусам да, мен оьзюм къумукъ театрны артисти Барият Муратова экенимни унутуп, баш игитни келпетине гирип сагьнагъа чыкъма къаст этемен. Чингиз Айтматовну «Ана авлакъ» деген герти къоччакълыкъны, инамлыкъны ва сюювню гьакъындагъы терен философиялы пьесасыны игити Толгъанайны ролюн мен шолай гьис этдим. Шо рольну ойнагъаным булан оьктем де боламан. Толгъанай йимик къатынлар бизин яшавну яхшы да, насипли де этелер. Шолай таза къылыкълы ва къатты ругьлу къатынлар, аналар яшавубузда кёп болгъай эди.
Казим КАЗИМОВ.
