Бав-бахчаларда, юзюмлюклерде орнатыв ишлер бизин республикабызны тюзлюк боюндагъы районларында аслу гьалда япыракъ тёгюлген сонг маййилик айда (ноябр) башлана ва гючлю свукълар гелгинче узатыла. Бу гезик мен оьзюм юрютеген хас сагьифамда бав бюрюлгенни (малина) тарихи, орнатагъан ва къуллукъ этеген къайдалары булан охувчуларыбызны ювукъдан таныш этмеге токъташдым.
Биринчилей, ер юзюнде бюрлюгенни урлугъу Бырынгъы Грециядагъы «Идея» деген тавну этеклеринде табулгъаны гьакъда белгили. Эмли къыр емишни уьлкюлери гьалиден кёп йыллар алъякъда, дагъы да ачыкълашдырып айтсакъ, адамлар таш савутлар булан доланагъан девюрлерден тутуп генг кюйде Европада, Азияда, Темиркъазыкъ Америкада да къаршылаша.
Россиягъа буса 12-19-нчу асруларда Великобританиядан алимлер жутлашдыргъан бав бюрлюгенни акъ ва къызыл тюслю журалары гелтириле. Кавказда да шо заманларда бюрлюгенни уьлкюлери оьсегени белили болгъан. ХIХ -нчу асруда къоллавчуланы талапларын гьисапгъа алып, ахтарывчу алимлер бав бюрлюгенни гьар тюрлю жураларын арагъа чыгъара. Гьалиги заманда бав бюрлюгенни 120-дан да кёп журалары белгили. Озокъда, татыву, татлилиги алышынмаса да, тек жураларына гёре башгъа-башгъа бойларда тюшюмлюлюгю де бир йимик болмай. Муна шо саялы да, бавчулар бав бюрлюгенни ерли шартлагъа къыйышывлу, гьаваны четим шартларына, зараллы аврувлагъа ва зиянлы жанлагъа чыдамлы жураларын танглай ва оьсдюре.
Гюзде орнатма тюше
Уьстде де эсгерилгени йимик, бав бюрлюген кёп йыллыкъ уьлкю емиш гьисапда тамурлары хыйлы йыллар ерни тюбюнде гючюн тас этмей сакълайгъаны аян. Буса да, гьар эки йылда янгы оьсген сайламлыларын къоюп бутама, сийреклешдирмеге тюше. Бутайгъанда тюпгючюн къоймайлы ерге тийдирип тайдырмагъа таклиф этилине. Неге десегиз, эсги тюпгючлерден таба зараллы жанлар ва аврувлар къабунмагъа имканлы.
Бав бюрлюгенни не учун гюзде орнатмагъа таклиф этилине деген сорав тувулунма имканлы. Шону билмек де бизге асувлу болур. Бав бюрлюгенни бюрлери, сиз де эс этгенсиздир, эрте язбашда тез уянмагъа башлай. Гюзде орнатылгъан уьлкюлени тамурлары да бек тута, бюрлери де чыдамлы бола. Гюзде орнатсакъ, язбашда чакъда-чакъда сугъармагъа да тюшмей, сувну тутумлу харжламагъа кёмек бола.
Тийишли къуллукъларындан магьрюм къалмаса, бав бюрлюгенни уьлкюлери тюпден таба яйыла ва гьар йыл янгы чубукълар-чумаллар бере. Бир ерден башгъа ерге гёчюрегенде тюплени мекенли тамур тутгъанларын алабыз. Башларын бутап, 30 сантиметр къоюп орнатабыз.
Орнатагъанда уьлкюлени арасы ярым метр ва сыдраланы аралары 2 метр къоюла. Шо ёрукъда орнатылынгъан ерде бав бюрлюгенни ишлетмеге-къуллукъларын кютмеге рагьат болажакъ. Бирдагъы талап, орнатагъанда бир ойтангъа бир чубукъну салып къоймай, эки-уьчню бирче салмагъа тюше.
Чонкъну теренлиги 40, генглиги 30 сантиметр къазылып кюйлевючлер булан гьазирленген топуракъда орнатыла ва арты булан тойгъунча сугъарыла. Бав бюрлюген де, оьзге юрт хозяйство оьсюмлюклер йимик, агротехника къайдалары талап этеген кюйде сугъарыла, азыкъландырыла, каза урула ва дарман себиле.
Уьстде де айтылгъан кюйде, бав бюрлюген – сувукъгъа чыдамлы уьлкю емиш. Буса да, сувукълукъ 30 градусдан артса къоркъажакъ, тек тамурлары заралланмай. О саялы эрте язбашда бутасакъ къолай. Тийишли къуллукъларындан магьрюм къалмаса, бав бюрлюген уьчюнчю йыл толу кюйде тюшюм бермеге башлай.
Кюйлевючлер пайдаландырыла
Сынав ачыкъ этип гёрсетегени йимик, юрт хозяйство оьсюмлюклени азыкъландырагъанда ерли ва минерал кюйлевючлени даражасы бузулса, тюшюмю де, оьзлер оьсюмлюклер де заралгъа-тас этивлеге тарый. Къайсы кюйлевючлер булан нечик ва некъадар азыкъландырыла деген сорав тувулуна.
Бав бюрлюгенге 1 квадрат метр майдангъа 4-5 кило къый тёгюле, минерал кюйлевючлер 15-45 грамлардан оьтмеге тюшмей. Дагъы да ачыкъ этип айтгъанда, 20 грам мочевина, 45 грам суперфосфат, 15 грам калий кюйлевючлер бериле. Минерал кюйлевючлер берилген ер артындагъы йыл ерли кюйлевючлер булан азыкъландырылагъаны гьакъда билмек де пайдалы болур.
Дарман урувну низамы
Бав бюрлюгенни зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан къоруп оьсдюрмек учун тийишли чараланы гёрмесек бажарылмай. Алдан берли бав бюрлюгенни зараллы аврувлагъа къаршы кюл булан ишлетеген къайдалары белгили. Агъулу химикатлар чыкъгъан сонг аслу гьалда «коллоидная сера», «антиклещ», «тиовит джит» дарманлар къоллана. Эгер де зиянлы жанлардан эп болмай буса, шо заман «аватар», «таран» «фьюри» препаратланы да къолламагъа таклиф этилине.
Эсгерилген агъулу химикатланы къоллайгъан низамына тергевлю янашыгъыз чечек ачгъынча алда да, чечек ачгъандан сонг да урмагъа яражакъ.
Дарманланы ва кюйлевючлени алагъанда къоллав болжаллары булан ювукъдан таныш болмасагъыз, ахырында тас этивлер кёп болур. Неге десегиз, гьалиги заманда базарларда ва тюкенлерде къоллав болжаллары битген маллар кёп сатыла. Дарманланы ва кюйлевючлени заралны уьстюне зарал болмайгъан кюйде къоллайыкъ.
Дарман емиш
Бав бюрлюгенни япырагъы да дарман, емиши де. Шо саялы япыракълары ва емишлери къурутулуп да пайдаландырыла. Бырынгъы Грецияда йылан яда буса арпелек (скорпион) хапгъанда агъуланывну алдын алмакъ учун малинаны чечеклеринден ва емишлеринден гьазирленген ички дарман гьисапда къоллана болгъан. Айтмагъа сюегеним, бав бюрлюгенни, озокъда, табиатда къыр журалары да къаршылаша, эмлиги гьакъда айлана ягъыбызда кёп тюрлю ажайып хабарлар къаршылаша.
Гьалиги заманда бизин аш тепсилерибизде бав бюрлюгенни мурабасы балдан къалышмайгъан пайдалы ниъмат гьисапда сыйлы ерни тута. Сувукъ тийгенлени сав эте, адамланы ичек-ашкъазан аврувлары барларына да дарман, эргишини санларына айрыча гюч бере, къанын къалын болма къоймай ишлете, къалды-къулду зараллы маддалардан тазалай…
Журалары кёп
Уьстде де эсгерилгени йимик, гьалиги заманда бав бюрлюгенни кёп тюрлю журалары белгили болгъан. Пайдалы уьлкю емишни жураларын артдырывда ингилис алимлерини къошуму оьзгелеринден эсе артыкъ экени гьакъда да айрыча эсгермеге тюше.
Бав бюрлюгенни журалары кёп, гьар ким оьзюню яшайгъан ерине, имканлыгъына гёре оьсдюре. Буса да, «Каскад» «Бальзам», «Алый парус», «Метеор», «Джон Джи» деген журалары къоллавчулар учун таклиф этилине. Мол тюшюм берегенлерини аслусу, озокъда, «Каскад», эгер де тийишли къуллукъларындан магьрюм къалмаса.
Таклиф бизден – иш сизден!
Гьазирлеген Къ. КЪАРАЕВ
