Акъай  АКЪАЕВ:

«Оьз халкъыма оьгей болмай яшарман»

Акъай Акъаевни 90 йыллыгъына

 

Оьтген асруну экинчи яртысында къумукъ поэзияда Акъай Акъаев айрыча белгили болгъан шаирлерибизни вакили эди. Шо йыллар буса  элибизде заманланы, девюрлени бютюнлей алышынма турагъан вакътиси эди.

Шо алмашынывланы йылларында А.Акъаев – оьзюню миллетини тарихи ёлун гьис этип, гьеч бир къоркъув беривлерден тартынмай, гьакъ гертисин айтып ва язып, ахыр гюнлерине ерли эл намусуна берилип юрюген шаирлерибизни бириси. Оьзюню савунда ол 13 шиъру китапны чыгъарды. Орусчагъа таржума этилип «Мгновения», «Хорошее настроение» деген китаплары да чыкъды.

Ол оьзюню девюрю салагъан талаплардан гьеч бир де ягъада турмады. Оьзюню поэзия яратывчулугъунда миллетни якълавчусу гьисапда инамлы кюйде  ёлун юрютюп турду.

…Язма, дейлер, Тюзюнг гьакъда,мен–язаман, Язма, дейлер, Гертинг гьакъда, мен–язаман,–деп гьакий ол 1976-нчы йыл чыкъгъан бир шиърусунда. А.Акъаев халкъарада, тарихи яшавда яхшылыкъны, оьр инсанлыкъны уьлгюлерин янгыз гетген девюрлерде гёрюп къоймай, оьзю яшагъан заманда барлыгъын багьалап, къыйматлап билме чакъырагъан шаир эри. Бу йыл ол тувгъанлы 90 йыл тамамлана. Белгили шаирибизни шиъруларын охувчуларыбызны тергевюне беребиз.

Я. БИЙДУЛЛАЕВ

 

Биргине-бир дюнья бар

 

Гьава бошлукъ гьайранлагъа назик ер,

Гьар юлдузну орбитасы–ёлу бар.

Оьмюр битип, оьлме тюшген гезиклер

Юлдузлар да, ёллары да ёлугъар.

 

О юлдузлар, уллу-гиччи–барысы,

Оьлме сюймей, бир низамгъа байлана:

Адатлангъан гьызы булан гьариси

Аламдагъы солгъусунда айлана.

 

Олар шолай: бир-бирине къонакълай

Барма болмай, айтма арзын-ярлыгъын.

Гьава бошлукъ бары затны къуннакълай,

Шону булан сакълай кёкню барлыгъын.

 

Бир юлдузум сама саркъып гененмей

Бир жибин де къаршы болмай, бир от да.

Кюллю алам йылкъы гетген гюрендей,

Гьава да ёкъ тыныш учун бир гьатта.

 

Аламдагъы шо пашманлыкъ, шо туруш,

Шо ялкъывлу кюстюнювлер, азаплар

Ва ёкълугъу онда гесек бир тыныш

Бизин негер борчлу эте, адамлар?!

 

Бар деп айта дагъы да кёп дюньялар,

Бармы, ёкъму–бу да ишни тун яны.

Биз билеген биргине-бир Дюнья бар,

Аявлайыкъ биргине-бир Дюньяны.

 

Атлыбоюн айланмалар

 

Биз уьстдебиз, арба ёллар тёбенде,

Бугюн олар– шагьатлары йылланы.

Дёгерчиклер дёгеремей, ат басмай,

От басмагъа аз къалгъан шо ёлланы.

 

Шо ёллардан оьтген бизин аталар,

Атланып да, арбалы да, яяв да.

Айланмалы арба ёллар айталар

Нечик айланч болгъан онда яшав да.

 

–Гьайт!–деп чыгъып гелмеген сонг не хайыр

Ол аталар айланманы артындан,

Къурч макъамгъа айта туруп макътав йыр

Эл батыры Айгъазини гьакъындан!

 

Яшыл отлар гёмме тура эсибиз,

Бу суратны биз гечигип эследик.

Бу да бизге языв, язгъан Есибиз,

Дев аталар къоюп гетген эсделик.

 

Мунда бугюн асфальт ёл да салынгъан,

Яхшы адам, бу ёлдан да оьт энни,

Тек унутма бу арадан бир заман,

Сенден алда Айгъазилер оьтгенни…

 

Арив гюл

 

Айнанайлар булан йыбанып гёнгюл,

Айлар, йыллар артылгъанны билмедим.

Айланада сени йимик арив гюл,

Атланып кёп излесем де гёрмедим.

 

Гюндюз чыкъсанг иржайышып къырлагъа,

Гюнню де сен гюнгюрт этип оьтесен.

Ошап гьашыкъ гёнгюлдеги йырлагъа,

Юрегиме йырлай сингип гетесен.

 

Салкъын сувлар саркъып чыгъар тавлардан,

Салкъын сувдай, эмсен янгъан жаныма;

Амал буса, дюньядагъы савлардан

Сени сайлап алар эдим яныма.

 

Айнанайлар булан алдангъан гёнгюл

Айыкъмаймы, язбаш къонакъ гелген сонг,

Мен уланны адашдырып сендей гюл,

Гечелерде юхуларын бёлген сонг.

 

Айт, аявлум, сагъа нетип ярайым,

Къайсы антны эшитмеге сюесен?

Сен саялы жагьеннемге барайым,

Ювукъ гелме, ялыныма гюесен!

 

Мен гюейим, гюлге гюйме ошамай,

Азмы мендей чиркигенлер, гюйгенлер!

Сююп нете, бир-бири учун яшамай,

Бир-бири учун оьлмей буса сюйгенлер.

 

Мени дуам

 

Багъышлап къой, къалам, муна гёресен,

Сагъа, достум, авур намус салгъанман:

Оьз халкъымны, эсде сакъла, вёре сен,

Йырларыма дуа этип алгъанман.

 

Шо саялы дюнья гёзден салса да,

Талигьимни, талай билип, ясарман.

Ярыкъ гюнюм дагъы янмай къалса да,

Оьз халкъыма оьгей болмай яшарман.

 

Шаир юрек

 

Гёзелликни таласында къош тикген

Шаир юрек инсаплы ва йымышакъ,–

Тек рагьмуну таптап оьтме сюйгенлер

Шаирлерден гьар заман да болгъан сакъ.

Намус булан байламайлы йырланы,

Оьз жанларын сакълай бусалар бекде,

Асмакъларда асмас эди оланы,

Тиймес эди табанча да, тюбек де.

Шолай оьлген Насими де, Пушкин де,

Петефи де, Зайналабит батыр да.

Татар улан Жалил фашист зинданда

Язып битмей ярты къалгъан сатыр да.

Йыр саялы аз этмеген кимбилди,

Яллатгъанлар, сытып алгъан гёзлени.

Къоймайгъангъа гючлюлени парахат

Гертилиги йырлардагъы сёзлени.

Шаирлерсиз бажарылмай бугюн де:

Йырлар тарыкъ къазаплы да, чомарт да!

Намусланы, шаир кютюп битмеген,

Йырлар кюте, къалып есинден артда…

 

Ана тилибиз

 

«Ана тилим» десем, мелте чагъымны

Танг ели шыбышлай, шыбышлай гелип;

Сююнюп гюн сыйпай сют яягъымны,

Анажаным болуп оьбе иелип.

 

Торгъай къуш да тангда ва ахшам гечде

Бу гьайбат дюньяда оьз йырын йырлай;

Сиривге баш болгъан сари эркеч де

Оьз тилинде сёйлей–сав сирив тынглай.

 

Оьз тилинде кишней болур къыр ат да,

Оьзюче мюнгюрей ала сыйыр да.

Гёчюрсе де оьзюн къыркъ тилге гьатта,

Оьз тилинде яшап къалыр шу йыр да.

 

Къушлар тавушларын этсе эгер тас,

Орманлар, манг болуп, яс тутар эди;

Къаяларын басып туташ туман-чарс

Тав башлар тойларын унутар эди.

 

Ана сёзсюз къалса адамлар бирден,

Тилкъав болуп дюнья, гюню батыла.

Бир балагь арекде, адамлар, бизден,

Балабызны ана тили бар тура.

 

Ата. Ана

 

Атанг сагъа яхшы да айтар, яман да,

Асыл авлет ата сёзге таяныр.

Атанг сагъа яман айтгъан заманда,

Яхшы ёлгъа салагъаны аяндыр.

 

Ананг сагъа сёйлер йылы гьалында,

Алгъыш алыр ана сыйын билеген.

Аталар да авур ёлну алдында,

Аналаны алгъышларын тилеген.

 

Ананг сагъа ёрамажакъ авур ёл,

Адашып да авур ёлгъа чыкъмагъын.

Авурда да енгил тиер сагъа ол,

Абурласанг аталаны сокъмагъын.

 

Эннигилер алышдыра ерлерин

 

«Тондан гёлек ювукъ»–деген сабанчы,

Не зат болгъан экен огъар багьана.

Бырын чакъда, тондан эсе, гёлекге

Къолай бере болгъанмыкен багьаны.

 

Тынглап къара: мунда къанны тавушу,

Къылыкъ ёлу оьтген къадим заманны.

Мунда очар. Мунда къардаш, мунда ят,

Исивю бар мунда агъач сабанны.

 

Татлилик бар, татывлукъ бар, эжелде

Эт-бавурлу этген элни эрлерин.

…Онгай гёрсе, гёлекни де, тонну да

Эннигилер алышдыра ерлерин.

 

Ким эдим..?

 

Ким эдим, ёкъ буса къонакъгъа тёрюм,

Ким эдим, бош буса очарда ерим;

Ким эдим, ёкъ буса дослар, ювукълар

Янымда, иситме басса сувукълар;

Ким эдим, болмаса Элим, тавларым,

Ким эдим, болмаса оьлюм, савларым;

Ким эдим, болмаса оьзеним, кёлюм,

Оьлгенде ятма къабурум-кёрюм…

 

Ойлар мени къоя буса парахат

 

…Ойлар мени къоя буса парахат,

Къалгъый буса гьакъылым ва гьислерим,

Негер гьажат эди магъа булай хат,

Негер къуллукъ этер эди ишлерим?!

 

Ой дюньямдан къадар магьрюм къоймасын:

Кюленмеген кюлкюлерим кюлетсин,

Кютюлмеген борчлар къаным къыйнасын,

Къырыятгъа къуллукъ этме уьйретсин.

 

Сорасалар: «Недир дертинг-умутунг,

Баш негетинг къалсын дейген сенден сонг?»–

Азиз Анам, Атам, Дюньям ва Юртум

Ойларымда оьлмей турсун менден сонг.

 

Адабият бёлюк.