Гьайдакъ районну тамурлары терен гетеген бай тарихини, дюньягъа айтылгъан тикме тигивлерини гьакъында билсем де, нечакъы гёрмеге сюйсем де, шону топурагъына аякъ басмагъа буюрмай тура эди. Нечик де, ишиме байлавлу Янгыгентдеги яшлар бавуна бармагъа ёл чыкъма насип болду. Гертиси, ёлну узагъына табиатны гёзеллигинден ругьланып, къайсы янгъа къарайгъанымны билмей эдим. Гьейлер, язда дёрт де якъны яшыллыкъ къуршагъанда, художник суратлагъан­ чебер асар йимик, бу бойлар дагъыдан да гьайран гёзел боладыр деп ойлашдым. Тек ёлну такъа-тукъасы, арбагъа мингендей чайкъап, юрегимдеги къуванчлы гьислени бёле турду. Къайда да федерал проектлеге гёре, ёлланы асфальт этип онгарып туралар, къарагъан­да, гьукуматны бу янлагъа чоласы етишмей буса ярай деп эсиме гелди. Балики, Янгыгентге маршрутка да юрюмейгени де шо себепдендир. Я такси тутуп, яда оьтеген-барагъангъа минип етишме тюше.

Яшлар бавуна ювукъ болдум. Мени бырынгъыда алыслардан гелеген къонакъны къаршылайгъан кюйде, башына бу сыйлы ожакъны ёлбашчысы Сейитханым Гьайдарбековна Абдулкеримова да тюшюп, оьзге къуллукъчулар булан яшлар бавуну эшик алдына чыгъып, илиякълы кюйде къабул этдилер. Оланы къонакъчылыкъ хасияты гьакъда айрыча китап язмагъа да ярай. Ондагъылар шо асил къылыгъын бирдагъы керен гёрсетдилер. Эжеллерден гелеген адатларыбызгъа гёре, уьй есиси мени, тёр янгъа чыгъарды. Къара да, мердешлерибизге гьюрмет этип юрюйген адамда адилли хасиятлар болма герек. Шо да ону сав-саламатлыгъын, гьакъылын гёрсетеген мисал болуп токътады. Муна шулай эдепли инсан инг де уллу жаваплы ишге ёлбашчылыкъ этегенини де кёп уллу маънасы бар. Неге тюгюл, къайсыбыз да: «Яшлар бизин гележегибиз, деп айтабыз, тек шону теренлигине ким де къулакъасып, тюшюнюп де битмейгенни де гёребиз. Мен лакъырыбызда Сейитханым Абдулкеримова даим шо ой булан ишге де барагъанына да, ондан къайтып да гелегенине де, яшланы гьар-бир дертине жаны авруйгъанына да мюкюр болдум.

– Буйнакскидеги педучилищени битдиргенде, 1978-нчи йыл, яшлар бавунда ишлемеге Магьачкъалагъа бакъдырдылар, – деп башлады ол мени булангъы лакъырда. –Тек анам авруп мен Дагъыстан педагогика институтну дошкольный факультетине де тюшюп, юртгъа къайтдым. Юртубузда 1975-нчи йылда къурулуп ишлейген яшлар баву бар эди. Шонда биринчи методист болуп ишимни башладым. Мунда магъа музыка къуллукъчуну да, тарбиялавчуну да ва оьзге ишлени де кютмеге тюшген. 90-нчы йылда бизде бир жыйын болду. Шонда районубуздан, юртубуздан да уллулар гелип жыйын оьтгерип, мени яшлар бавуна заведуюший этип айырдылар. О заман мени яшларым да гиччи эди, шо къуллукъну бойнума алма сюймеген эдим.

Уьстевюне, колхозну члени де дюрмен. Болса да, юртну жамияты мени айырды. Шо йыллар хыйлы масъалалагъа урунма, хыйлы аркъа-торкъадан оьтмеге тюшдю. Айтагъаным, 1990-93-нчю йыллар яшлар бавланы япма башладылар. Бизин бу ожагъыбыз колхозну ихтиярында эди. Шо саялы харж булан таъмин этмеге болмайбыз деп бегетмеге сюйдю. Шону ахтигин мекенли билип, артгъа салмайлы, машин де тутуп, районгъа гетдим. Шонда бары да начальниклеге де гирип: «Бизинкин биревге де бермей, еринде къоюп, бюджетге чыгъарыгъыз»,–дедим. Шо заманда документлени де кюйлеп, гьар гюн эртен сагьат 5-де чыгъып, аччы аязгъа да, тобукъгъа гелеген къаргъа да чул бермей, 4-5 эргиши булан 12 чакъырым ёл оьтюп, Мажалисге хыйлы юрюдюм. Къасткъылып, нечик амал этип де яшлар бавубузну сакълама болдукъ. Шо йыл район центрдагъы, бизин юртубуздагъы яшлар бавларындан къайры, къалгъан бары да юртлардагъы ожакълар ябылды. Гьар ерлерден гелгенлер сизин яшлар бавугъуз нечик сакълангъан деп тамаша болалар. Гьар заман мен ишлемей къалсам да, шу бизин юртда поликлиника да, клуб да, школа да бары зат болсун деп айтаман. Яшлар баву гиччипавланы яшавунда аслу ер тута. Неге тюгюл, олар школагъа баргъанда, оьзлени нечик тутма герекни, ким булан къатнамагъа тарыкъны, къурдашланы нечик тангламагъа тюшегенни билсинлер. Олар ой къуруп, пикрусун айтып уьйренмеге тюше чи. Яшлар бавунда шо яхшы амаллагъа къатты кюрчю салынмагъа гиччипавлар тюше деп ойлашаман.

 – Сейитханым Гьайдарбековна, айрокъда шагьар ерлерде ата-аналар авлетлерин яшлар бавларына бермек учун йыллар булан гезигин къаравуллап, бозарып къалалар. Гьатта школагъа барагъан чагъына да заман етише. Сизде шолай четимликлер тувулунамы?

– О якъдан гьалиге бизде къыйынлыкълар ёкъ. Бизге 35 яшгъа ер гёрсетилген, буссагьат буса 39 бар. Оланы да 2 группагъа бёлгенбиз. Бирисинде – 2 йылдан 4 йылгъа ерлиги гиччипавлар, бирдагъысында – 4 йылдан 7 йылгъа ерли чагъындагъылар. Кёп ишсиз турагъан жагьил ожакълар яшы-башы булан къазанмагъа темиркъазыкъ бойлагъа чыгъып гетген. Шолай болмагъан буса, балики, бизде де ерлер къыт болуп, арагъа кемчиликлер чыгъажакъ эди.

 – Сиз бу яшлар бавунда чалышагъанлы 45 йыл бола. Кёп яхшы сынав да топлагъансыз. Шагьар ва юрт яшлар бавларыны не йимик башгъалыкъларын гьис этесиз?

– Озокъда, юрт ерлерде айрычалыкъ бар. Бизин юрт булан тенглешдирсем, шагьардагъы яшлар бавлагъа нече тюрлю миллетли сабийлер юрюй. Онда бир-бирев булан орус тилде къатнайлар. Бизде бир миллет, яшлар бир-бири булан ана тилинде, къумукъ тилинде тап-таза сёйлейлер. Орус тилни биз олагъа янгыз орус дарсларда уьйретебиз. Бизин юртлулар ана тилине бек тергев эте. Ери гелгенде эсгермеге сюемен, бизде бир-эки чакъырым арекдеги Новая Барша, Агьматгент, Чумли деген дарги юртлардан да гелеген яшлар бар. Шондагъыланы ата-аналар авлетлерибизни сизге бермеге яраймы деп тилегенге къабул этгенбиз. Олар оьзлени дарги тилин билегенден къайры, бизин яшлар булан къатнай туруп, къумукъча сёйлемеге де уьйренелер. Ондан къайры, шагьарлардагъы яшлар бавларда шартлар да, онгайлыкълар да бизден эсе, шайлы яхшы. Сиз де гёреген кюйде, гьали буссагьат иш гёреген ерибиз – 1978-нчи йыллар къурулгъан эсги бина. Шуну ичин-тышын оьзюбюзню, ата-аналаны гючю булан акълар-гёклер чабып, сырлап янгыртабыз, яшланы тазалыкъда сакълама къарайбыз. Ана тилибизде ёммакъ китаплар сюе эдик, тек къыт, етишмей. Олагъа орус тилдеги ёммакъланы къумукъча хабарлайбыз. Биз Магьачкъалагъа баргъанда къумукъ китаплар тарыкъ эди деп язып да бергенбиз.

– Гертиден де, бу сизин къуллугъугъуз уьч керен артыкъ жавап-лы иш десек де ярай: ата-аналар, яшлар, иш ёлдашлар… Яшлар да, ата-аналар да, коллектив де рази къалардай ёлбашчыда не йимик хасиятлар болмагъа герек?

 – Лап да тарыкълы хасият–гьар кимни юрегине ёл табып, къыйышма къарамакъ. Гьар гюн яшлагъа гёз бакъдыра тураман. Оланы бир тайпасы бу ябушду, бу олай этди деп, бир-бирине хатиржанлы болуп, къыйынын айталар. Гелигиз гьали, яшлар, деп барын да олтуртуп, ёругъу булан оланы англавуна етишеген кюйде насигьатлы ёравлар этемен. Сен уллусан, бу къызъяш, бу гиччи, бир-биригиз булан ябушмагъыз, бир-биригиз булан арив сёйлегиз десем, къулакъасып тынг-лап, пысып къалалар.

Сонг да, коллективдеги экевню арасында да бир-биревню мурадын англамай къойса, гьарисин айрыча чакъырып, кюю булан тюз тюгюл ерлерин айтаман. Гьеч биревню де кепи бузулмай. Мен коллективге байлавлу айрыча эсгермеге сюемен. Педагоглар да, бары да къуллукъчулар да яшлар бавуну орта багъанасы десем къопдурув тюгюл. Мен аркъа таяма болагъан къуллукъчуларым баргъа къуванаман. Коллектив деп айтып къойсам да ярамас. Биз – татывлу, къатты кюйде бирикген, жаваплылыкъны гьис этеген командабыз. Дагъы да айтсам, бизде ата-аналаны комитети бар. Олар булан жыйынлар этебиз, гьакълашабыз, оланы пайдалы таклифлерин гьисапгъа алабыз. Яшланы савлугъуну, аманчлыгъыны ва оьзге умпагьатлы лакъырлар юрютебиз. Олар бизден не кёмек тарыкъ деп сорай болалар. Гьар-бир ишибизге къошулалар.

– Сюйсе школа, сюйсе яшлар бавлар болсун, гьар ожакъда яшланы тергевюн тартмакъ учун тарбиялавну къужурлу ёлларын ахтаралар. Балики, сизде бу ишде оьзюгюзге хас, оьзтёрече къайдаланы къоллайсыздыр.

– Яшлар оьтесиз гьар затны билмеге сюелер. Алда фермабыз бар заманда оланы шонда алып барып, олагъа гьайванланы савагъан, ем салагъан кюйлерин гёрсете эдик. Сонг да, сабан сюрюп, будай чачагъанда, орагъанда тарлавлагъа бара эдик. Яшлар бары затны оьзлени гёзлери булан гёре эди. Биз де олагъа бары затны хабарлай эдик. Гьали олай имканлыкъларыбыз ёкъ. Ферма да къалмагъан, сабан сюрегенлер де. Шо саялы биз гиччипавлагъа шунда топуракъны къазагъан кююн, будай алып, шону чачагъан къайдасын, орагъанын гёрсетебиз. Будай оланы гёз алдында оьсе. Биз оьзлеге де шо ишлени этдиребиз. Олар будайны чачалар, сувгъаралар. Шондан бек иштагьланалар. Нечакъы оланы таъсирли соравлары бола. Будайны тирменге алып барып, шондан ун этеген кююн гёрсетебиз. Экмек–бары затны башы деп негер айтылагъанны хабарлайбыз. Яшлар ашны, топуракъ ишни, загьматны хадирин билгенни, гьюрметлегенни сюебиз. Сонг, бары адатларыбызны, яшны бешикге салагъан, сувгъа барагъан кюйлени этсек, оланы шайлы гёнгю ачыла. Олай пайдалы мердешлерибизге къарама, тынглама оьтесиз сюелер. Бизге район центрдан, министерликден тергевлер гелгенде, шоланы барын да гёрсетгенде, олар тамаша болуп: «Биз де билмегенбиз шулай асил ишлени этмеге, сиз нечик арив ойлашгъансыз? Къайдан эс тапгъансыз? Не арив таъсирли, маъналы дарсларыгъыз бола,–деп разилигин билдирелер.

– Тюз айталар, арив ойлашгъансыз. Оьзюм де иштагьланып тураман. Къайдан эсигизге гелди дагъы?

– Мен къайда барсам да, не ерлерде болсам да, ари-бери бурулмай, тувра китап тюкенлеге тюзлене эдим. Гьар гезик уьйге бир тёбе гьар тюрлю пайдалы китапланы жыйып геле эдим. Китап охумагъа, билимлеримни камиллешдирмеге нечакъы да сюемен. Шо китаплар англавларыбызны генглешдире, ругь байлыгъыбызны байындыра.

 – Сизден башлап, савлай коллективигиз гиччипавлар учун жаныгъыз-къаныгъыз булан чалышасыз. Оьрден тергевлеге гелгенлер де шону эслеп белгилегенлер. Неге оланы бириси сама сиз сыйынгъан эсги бинагъызгъа гёз бакъдырып, янгысын къуруп, яшланы сююндюрмеге къарамай?

 – Мен гетген йыл язда да яшлар бавуну гьалын гёрсетип, тийишли документлени онгарып, районгъа тапшургъан эдим. Янгы бина тизмеге яшлар кёп тюгюл, документлеригиз оьтмеди деген эдилер. Бу йыл капитальный ремонт этербиз деп билдиргенлер. Тюзю, юртубузну башчысы Пашабек Алиевич Мутаевге баракалламны билдирмеге сюемен. Заман-заман гелип, болагъан кёмегин эте. Терезелерибизни янгыртды, уллу печ алып берди, ойнайгъан затлар гелтирип салды. Ол бизден къайры, башгъа ожакъланы да къаравсуз къоймай.

– Яшав янгыз иш булан дазуланып къалмай. Уьягьлюгюзню гьакъында да эшитмеге сюер эдик.

 – Биз агьлюде 4 къызардаш, 2 эркъардаш бар эдик. Атам Гьайдарбек де, анам Уллаба да, гюнагьларындан Аллагь гечсин, юзюмлюклерде мангалай тер тёгюп ишлегенлер. Атам яшавдан тез гетип, 6 яшны анам янгыз оьсдюрдю, барыбызны да охутду.
Анабыз янгыз къалгъангъа ону кепин бузмагъа сюймей эдик, гёнгюн ала эдик. Къаратангда юзюмлюклеге гете эди, ахшам маркачада къавшалып геле эди. Биз ол къайтгъанча бары да ишибизни этип, аш да гьазирлеп ашамай къаравуллай эдик.
Атабыз мени хоншудагъы Камил деген улангъа эрге бермеге сёз берген эди. Ону васиятын да бузмай, сююв болмаса да, Камил булан уьйлендик. О гечингени де кёп йыллар бола. 4 къызыбыз бар. Олар да охуп, билимлер алгъан, оьз ожакъларын тапгъанлар.