Оьтген жумада Дагъыстанны Башчысы Сергей Меликов уллу генгеш оьтгерди. Шо генгешге Гьукуматны ёлбашчысы А.Абдулмуслимов, къурулуш ишлеге къарайгъан министр А.Сулейманов, къурувчулар, къурулуш булан байлавлу жамият ва тергев юрютеген къурумлар чакъырылгъан эди. Жы­йында бугюнлерде инг де агьамиятлы деп гьисап­ланагъан Магьачкъалада юрюлеген къурулушланы гьакъында пикру алышдырыв болду.

«Уьйню къурулушу токътатылгъан, тек гечелер ишлене»

С.Меликов айтагъан кюйде, алда къурулгъан кёп къабатлы уьйлени кёбюсюню тетиклери бар учун, адамланы гийирме ярамай деп токъташдырылгъан. Ону сёзлерине гёре, 6-нчы мартда тергев юрютеген къурумлар янгыз Магьачкъала шагьарда кёп къабатлы 400 уьй къурулуш низамны бузуп тизилген деп гьасил чыгъаргъан.

–Бизин учун о янгы хабар тюгюл, – дей регионну ёлбашчысы. – Алдагъы тергев де шолай 457 уьйню аян этген эди. Шолардан бирлери яшама яратылды, бирлерине буса бузуп тайдырма герек деп къарар чыгъарылды
.
Къурулушун токътатсын деп судну гьукмусу бар буса да, олар гюндюз ишлемей, тек сав гече токътамай ишлейлер. Тергейген къуллукъдагъылар не юрюте? Йыл ярым алда къурулушланы кемчиликлерин аян этеген кёп къурумланы вакиллери гиреген комиссия не этелер? Адамланы ихтиярларын якълайгъан къуллукълар негер къарай? Шоланы ишин жамият гёрме герек. Эгер де бир хатар болса, шо уьйлени къурма ихтияр бергенлерден башлап, тергеме тийишлилер де жавап бережек.

Республиканы Башчысы Тюркияда болгъан табии хатабалагьны натижасында савлай шагьарлар бузулгъанны ва адамлар оьлгенни эсгерди. Шолар бары да къурулушну низамын бузгъандан болгъанны да айтды. Дагъыстандагъы шолай къурулушлар гьар экинчиси деп гьисаплама ярай.

Гертиден де, Дагъыстан – ер тербенив болмакълыгъы булангъы бой, тек шогъар да къарамай, кёп къабатлы уьйлер къурула. Бираз заман шагьарны бир боюна бармай турсанг, бийикликге оьрленген уьйлени гёресен. Эгер де алда тахшагьарда 9 къабатдан артыкъ уьйлер къурма къоймай эди буса, гьали 16-18 къабатлы уьйлени гёрме де боласан. Немкъорай къурулгъан уьйлер дагъы да кёп болажакъ, эгер де тергейген къуллукълар йиберилеген хаталагъа гёз юмуп турса. Олар да гёзлерин «гьавайын юммайгъаны» гьакъында халкъ арада кёп сёйлене.

«Тахшагьарда 408 уьй ихтиярсыз къурулгъан…»

«Сатагъанны иманы ёкъ, алагъанны амалы» деген айтывну башгъа этип айтсакъ, оьмюрюню яртысыны ичинде къазангъан акъчасын берип, янгы уьйлеге чыкъгъанланы не гюнагьы бар? Олар кёпден гёзленген уьйлеге сан янына айтардай тергев этмей, амалсыздан чыгъалар.

Халкъ арада сёйленеген кюйде, бузуп тайдырма герек деп къарар чыгъарылгъан уьйлерде кёп адам яшама да яшайлар. Сонг олар къайда барма герек? Шо ишни кютюв уьйлени къургъанлагъа тапшурула. Тек мен эшитип, шагьарда бир уллу уьй де бугюнге ерли бузулмагъан. Олар уьйлени нечик де бузмай, башгъа ерлерде янгы ­мюлклер де къуралар.

Экспертизадан оьтмеген уьйлеге гирмеге ихтияр берилмей. Шону учун да Акъкёлню гюнчыгъар боюндагъы топуракъларда къурулгъан кёп къабатлы уьйлер етим яшлар йимик, гьар тергейген комиссиягъа умут этип къарайгъандай гёрюне.

Бир жыйында Да­гъыстанны Гьукуматыны ёлбашчысы Абдулмуслим Абдулмуслимов Магьачкъалада ихтиярсыз къурулгъан кёп къабатлы 408 уьй барны айтды. Шоланы тергеген сонггъу маълуматлар шагьарны район администрацияларына да берилген.

Уьйлени тергеген ­“РосКапСтрой” деген къурум кёбюсюне «дазуланып къоллама ярай» деген къыймат берген ва шоланы беклешдирмек учун тапшурув этген.

Ихтиярсыз кёп къабатлы уьйлени нечик къурма бажарыла экен? Англашыла, бир къабатлы уьйлени гёрмей къоймакълыкъ бар. Эки-уьч къабатдан сонг олар таш нартлар йимик, шагьарны не еринден къарасанг да гёрюнеген кюйде бола чы. Шолай уьйлени къурма янгы башлагъанда неге токътатып къоймай деген соравну янгыз мен бермеймен.

Дагъыстанны къурулушлагъа къарайгъан министерлиги билдиреген кюйде, олар 140 гезикде ихтиярсыз уьйлер къура­гъанлагъа билдирив ка­гъызлар тапшургъан. Шону булан битип къаламы? Шо ­кагъызны адамланы ихтиярларын якълайгъан ва башгъа жаваплы къурумлагъа да йиберген буса, натижалы болмасмы эди экен? Йиберилген буса, неге чаралар гёрюлмей?

Шо жыйында ортакъчылыкъ этген Магьачкъала шагьарны башчысыны борчларын кютеген Ризван Къазимагьамматов айтагъан кюйде, тахшагьарны генеральный планын гьазирлейгенде, касбучулар уьйлер къурулар йимик ерлеге тындырыкълы тергев этген. Шолай этип, эгер де ер тербенив болса, къайсы бойда къоркъунчсуз экени токъташдырыла. Мен ойлашагъан кюйде, шолай гьал янгыз тахшагьарда тюгюл, Дагъыс­танны бары да шагьарларында болма имканлы. Гьалиге башгъа шагьарланы гьа­къында маълумат ёкъ. Адамлар буса янгы къурулгъан уьйлерде сююнюп яшама башлайлар.

Тахшагьарны тюбюнде 13 тюрлю къатлав бар

Алдан берли де Дагъыс­тан ер тербенме имканлы бой деп гьисап этиле, шону учун да мунда 5 къабатдан артыкъ гётерилген уьйню къурма къоймай эди. Сёз ёругъуна гёре айтсакъ, 1970-нчи йылда 9 бал гючю булан ер тербенивню натижасында кёп адам яраланды, 31 адам оьлдю ва 45 минг уьй бузулду. Гьали де чакъда-чакъда аз гючю булан ер тербенивлер болмай къалмай. Гетген йылны декабр айыны ичинде Дагъыстанда 20 керен ер тербенген.
Гьали де бизде ер тербенме имканлы буса да, тек къабатланы санаву артгъан: бугюнлерде Магьачкъалада 12, гьатта 18 къабатлы уьйлени де гёрме боласан. Аллагь гёрсетмесин, 1970-нчи йыллардагъы ер тербенивлер такрарланса не болажакъ?

Мен шолай ойлашагъанда, Россияны илму академиясыны Да-гъыстандагъы илму-ахтарыв бёлюгюнде ишлейген геология институтну регион лабораториясыны заведующийи, илмуланы доктору Василий Черкашинни макъаласына къаршы болдум. Ол яза­гъан кюйде, Магьачкъала алда аз къабатлы уьйлер къурулагъан шагьар деп гьисап­ лана болгъан. 9 бал гючю булангъы ер тербенивден сонг 5 къабатдан артыкъ къурма да къоймай тургъан. Шо заманда къурулуш материаллар ва къурулуш къайдалар да башгъа болгъан. «Ленинград» деген къонакъюйню гёрсетегенлер де бар. В.Черкашин язагъан кюйде, шо къонакъюй Анжи аркъаны этегинде къурулгъан. Биринчи Магьачкъаладан денгиз бой булан Редуктор посёлокгъа етишгинчеги бойну тюп къатлавлары къатты ва бийик къурулушлар юрютме ярай.

«Анжи аркъаны ва Таргъуну арасында оьз есликдеги уьйлер булан янаша кёп къабатлы уьйлер де къурула, – деп яза В.Черкашин. – Гьамитовну ва Гьамзатовну атындагъы орамлар къошулагъан ерде, Акъкёлню айланасында, Каспийск шагьарда топуракълар бош ва йымышакъ. Каспий денгиз­ден Таргъу тавгъа ерли 13 тюрлю топуракъ къатлав бар, шоланы гьалы да заман гетген сайын алышына. Алда гьар 10 йылда ер тербенме имканлы бойлагъа бурав уруп тергевлер юрюле эди…»

Алим айтагъан кюйде, артдагъы йылларда ертюп сувлар ва денгиз тёбен тюшген, тек денгиз гётерилмек бар чы. Дагъыс­танда артдагъы 30 йылны ичинде шолай тергевлер юрютюлмеген.
Сергей Меликовну талабына гёре, геология илмуну ерни тербенивюне къарайгъан бёлюгюню къуллукъчулары бары да далиллени язып берген.

Китай къайда къолаймы?

Кёп къабатлы уьйлени бизде гьар девюрде бир тюрлю кюйде къуруп гелген. Башлапгъы, 20-нчы юз йылны башында, уьйлени тюбюнден уьстюне ерли керпич булан тизе болгъан, сонг гьазир тамлар къуюп, шоланы тургъузуп беклеген, гьали буса бетондан къуюп эте.

Артдагъы 5 йылны ичинде биз кёп къабатлы уьйлени бетон «аякъларда» туруп гёребиз. Оланы 12-18 къабатларын къуюп битгенде, сонг тамланы ичлерин толтурма башлайлар. Тюпдеги къабатдагъы аякълар шо авурлукъну гётерерми экен? Ер тербенсе, шо «аякълар» чорт сынып, адамлагъа зарал этмесми экен? Шонда къуюлагъан бетонну сан янын ва ичиндеги темирни тийишли базыкълыгъын ким тергей? Бу соравлар мени йимик минглер булангъы оьзгелени де ойлашдыра.

–Гьалиги уьйлер янгы къайда булан къурула, – дей къурулуш ишлеге къуршалгъан касбучу. – Халкъ арада олагъа «китай къайда» дей. Бу къайданы инг де яхшы яны – уьйлер тюбюнден оьрге етишгенче арматурлар булан туташгъан ва гьар къабатны потолок бою толу кюйде бетон этиле.

Уьлкеде инг къоркъунчлу ерлер

Гертиден де, янгы уьйлер къурмагъа ким буса да бирев ихтияр бере чи. Тек шо заманда айланадагъылагъа четим болармы, алдында гиччипавлагъа ойнама майданчалар, машинлер токътама ерлери бармы-ёкъму – бирев де къарамай. Шолай пакарсызлыкъ бир гюн балагь гелтирмек бар.

Ер тербенивню балагьы уллу, мисал учун, Дагъ­ыс­тандагъы электростанциялар, гьар шагьардагъы заправкалар, булар барысы да гючлю ер тербенсе, адамланы аманлыгъына къоркъунч гелтирежек.

Тек шо балагьлагъа биле-биле де туруп, къурагъан уьйлени де осал этип, балагьны бир нече керенлеге артдырма сюе бусакъ ярай. Бир алим де айтгъанлай, адамланы ер тербенив оьлтюрмей, осал къурулгъан уьйлер оьлтюре.
Россияда инг де къоркъунчлу ерлер буса Камчатка ва Кавказ деп гьисаплана.