(Очерк)

Оьтген асруну етмишинчи йыллары. Къумукъланы бырынгъы юрту –Къаягент. Заманда бир уллу ёлдан оьтеген машинлени чанг гётерегенине де къарамай, юртлу яшлар ёл ягъадагъы майданчада бирлери топ, бирлери ашыкъ ойнай…


Гьар кимни де яшлыгъында оьзю доланма сюеген не бир оюну, гьаракаты яда кёп сююп кютеген иши болагъаны белгили. Мен оьзюню яшавуну, ишини, оьзге гьаракатларыны гьакъында язма токъташгъан улан –орта бойлу, сабур-саламат, РФ-ни умуми билим беривюню гьюрметли къуллукъчусу, Дагъыстанны ат къазангъан муаллими Иса Гьажиевич ИСАЕВ.

Исагъа яш чагъындан берли чарчымлы яш болгъан деп айтсам, къы­йышмажакъ. Неге тюгюл де, ол яшлар булан орамгъа ойнама чыкъса, узакъ ойнамай, уьйге алгъасай. Анасыны уьйге къайт, таман ойнагъанынг деген сёзлерин бир де эшитмеген. Ону уьйге алгъасайгъаны да – улланасы Кайханым Селдерованы хали тохуйгъан кююне къарамакъ. Муна гьали де ол яшланы арасындан сыпкъырылып чыгъып дегенлей уьюне алгъасады. Улланасы хали тохуйгъан алашаракъ уьйге гирди…

Саниятгъа гьашыкълыкъ

«Огь не чалт ишлей ону бармакълары. Къолунда йип­лени нече тюрлю тюслери бар!» – деп ойлаша Иса. Айрокъда халидеги оювланы, накъышланы тохума гезик гелгенде, Исаны тергевю улланасыны къолундагъы йиплени тюслеринде бола. Яшыл, ала, гёк, сари, къара ва оьзге тюслю йиплени улланасы уста кюйде къоллай. Оьзю къарай туруп, тюрлю -тюрлю тюслердеги оюв, накъыш халиге чыгъып къала. Иса буса къолуна боявлу карандашлар да алып, алдына кагъыз да салып, халиде янгы тувулунгъан накъышны суратын этме башлай. Этип битгенде, абайына гёрсете. «Мени балам суратчы болажакъ, художник болажакъ», – деп иржая абайы. «Бугъар бу ал тюсню кёп къош, огъар къара тюсню кёп этип къойгъансан», – деп, Иса этген суратлагъа къарап, насигьатлар да бере.

Школагъа юрюме башлагъанда да Исаны тергевю халилеге, паласлагъа этилеген оювлагъа, накъышлагъа бирден-бир арта. «Абайым, булагъа этилеген оювлар, накъышлар башгъа-башгъа. Буланы гьарисини атлары да бардыр?» – деп улланасына соравлар бере.

– Озокъда бар, балам. Къара чы, бир тюслю гьызгъа «илме» дей. Уьч тюрлю тюслю гьыз буса – «уьч илме». Бу «канзилер», бу «къайчы», бу «чермелер» (бочкелер), бу «шекердан», бусу «маржанлар», гьона осу –«къарлыгъач»… Иса абайы айтгъан-айтгъан атланы тетрадына яза, тамаша бола.

Хали-халча, палас тохув – къумукъларда ва оьзге дагъыстан миллетлерде де бырынгъы заманлардан берли юрюлеген саният. Гиччи заманындан берли бу саниятгъа, улланасыны усталыгъына тергев эте гелген Иса Гьажиевич ата юртундагъы школаны битдиргенде не касбугъа ес болайым деп ойлаша юрюмей. Атасы Гьажи Исаевни: «Школаны да битдирдинг, гьали бир касбуну еси болма тарыкъсан»,–деген сёзлерине ол оьзюню мурадын айтып, ону разилигин ала.

Касбу танглав

Исаны мурады буса – Магьачкъаладагъы чебер училищени хали-тохув (ковроткачество) бёлюгюне тюшюп билим алмакъ. Ол мурадына етише. Училищеде дёрт йыл охуп, къолуна къызыл диплом ала. Касбусу– художник, чебер хали-тохувну устасы. Ата юртуна къайтгъан сонг ол 1976-нчы йылда оьзю охугъан­ бир номерли школада черчениеден ва сурат этивден муаллим болуп ишлеме башлай. Ярым йыл ишлеген сонг ол асгерге чакъырылып, эки йыл эр намусун да кютюп къайта. Гелген сонг ол школада ишин узата. Бу ишден айрылмагъан кюйде Янгыкъаягентдеги Россияны халкъларыны адатлангъан маданият центрында художник-безендиривчю болуп да чалыша.

Гюнден-гюн билимлерин артдырмагъа муштарлы Иса Исаев Къубан шагьардагъы пачалыкъ университетни чебер ва графика факультетине заочно охума тюше. 1985-нчи йылда ону уьстюнлю кюйде охуп битдире.

Яш чагъындан берли Иса кёп охума муштарлы болуп оьсе. Шогъар се­беплер де бар. Демек, ону атасы Гьажи Исаев район­дагъы «Союзпечатны» ёлбашчысы болуп отуз йылдан да артыкъ ишлеп тургъан. Анасы буса юртдагъы газетлер, журналлар сатылагъан киоскда узакъ йыллар ишлеген. Оланы уьюнде, охума сюеген гишиге не тюрлю газет де, журналлар да бола болгъан. Иса да заманын бошуна йибермеген. Школада охуйгъан чагъындан берли, газетлени, журналланы охуй туруп, гьар тюрлю янгылыкъланы билип юрюген. Оьзю айтагъан­ кюйде, айрокъда ана тилинде чыгъагъан район газетни, «Ёлдаш» газетни бир номерин де къоймай охуй болгъан.

Ахтарыв ишлер

Школада муаллим болуп ишлей туруп, ол Къаягент бойда тохулагъан халилени, халчаланы, паласланы накъышларын, оювларын ахтарма башлай. Университетде охуп алгъан оьр билими де ­огъар гьали «таяв» бола. Улланасындан язып алгъан оланы атлары да тептеринде сакълангъан. Гьар тюрлю шо накъышлар отузгъа ювукъ бар. Шоланы гьа­къында ахтарывлар этип, китап чыгъарма токъташа.

Ол Къубан университетде гьали педагогика илмуланы доктору М. Байрамбеков булан бирче охугъан. Ону булан да гьакълашып, «Къаягент халкъ накъышны школада гечив» деген китапны язгъан. Шо китап Магьачкъалада 2021-нчи йыл «АЛЕФ» деген китап басмаханасында чыкъгъан. Бу китапда халкъ-безендирив инчесаниятны къураллары булан охувчу яшланы тарбиялавгъа аслу тергев бериле. Китап школаларда къолламакъ учун методика пособие гьисапда чыгъарылгъан. Гьар класда не йимик накъышлар гечилегени тюрлю тюслердеги суратлар булан берилген.

Иса Исаев республика оьлчевдеги гьар тюрлю выставкаларда оьзюню ишлери, суратлары булан да ортакъчылыкъ эте. 1987-нчи йылда Дагъыстанда «Художник-педагог» деген биринчи республика выс­тавка оьтгерилди. Шонда Иса Исаев де ортакъчылыкъ этди. Оьзю выставкагъа салгъан ишлерине багьа бере туруп, РСФСР-ни билим берив министерлиги огъар Гьюрметлев грамота ва ­диплом тапшурду.

Сонг да, Иса Гьажиевич 2006-нчы йылда «Лучший учитель России» деген конкурсда ортакъчылыкъ этди. Шону гьасиллерин чыгъара туруп, РФ-ни билим берив министерлиги ону Гьюрметлев грамота булан савгъатлады ва ол Президентни грантына лайыкълы болду, акъча савгъат алды.

Яш чагъында оюнгъа, талашывгъа чарчымлы болмаса да, Иса ахтарыв, илму ишлеге бакъгъан якъда къаныгъывлу болуп чыкъды десем дурус болажакъ. Неге тюгюл, ол биз эсгерген китапны да къошуп, «Искусство­ каякентских паласов», «Этимология каякентского коврового узора» деген китапланы да чыгъарды.

– Мен гиччи заманымдан тутуп, хали-халчаны накъышына, оювларына гьашыкъман. Бу ишимде ишлей туруп да, атлары савлай Россиягъа белгили художник-педагоглар инчесаниятны гечивге байлавлу таклиф этеген къайдаларын, охутув-методика плакатларын, методика пособиелерин къоллайман. Гёз къарав булан эсинде къалсын, гьар тюрлю тюслени эсде сакъласын учун да охувчулагъа тапшурувлар беремен. Гьарисини этеген ишлерине къарап, насигьатлар берип, оланы иштагьландыраман. Шолайлыкъда, яшлагъа пайда гелтиреген яратывчулукъ гьал тувулуна,–дей Иса Исаев лакъырлашывну вакътисинде. – Муаллим де, охувчулар да бир-бирине гьюрмет этив булан янашмаса, бир-биревню англап иш гёрюв болмаса, билим беривде, тарбиялавда мурадынга етишме къыйын бола. Мени мурадым–охувчулар булан бирлешип, гьакълашып ишлемек,–деп узата ол сёзюн.

Выставкаларда

2010-нчу йылда бизин республикада «Художник-педагог» деген выставка уьчюнчюлей оьтгерилди. Шо выставка муаллимни йылына багъышлангъан эди. Иса Исаев оьзю этген ишлер булан шо выставкада ортакъчылыкъ эте ва билим берив министерликни гьюрметлев грамотасын ала.

Безендирив инчесаният гёзелликни дюньясы экени белгили. Ону кёмеги булан оьсюп гелеген яш наслуну эстетика, рагьмулукъ, загьмат якъдан тарбиялама бола. Гьар кимге де миллетини маданияты, инчесанияты ювукъ экени белгили. Шону учун да къумукъ халкъыбыз яратгъан чебер алатланы, милли маданиятыбызны ва инчесаниятыбызны школаларда гечив бугюнлерде бек агьамиятлы. Иса Исаев де шону агьамиятлыгъын, бизин халкъыбызны уллу байлыгъы экенин тезден англагъан ва шо яндан охувчуларыны билимлерин артдырма гюнден-гюн, айдан-ай, йылдан-йыл чалыша.

И.Исаев кёп авлетли уллу ожакъда тувгъан. Дёрт агъа-ини, уьч къызардаш гьариси яшавда оьр билимлер алып, оьзлер сюеген касбуланы танглап загьмат тёге. Къызардашлары Бурлият, Барият ва Раисат Магьачкъаладагъы пачалыкъ педагогика институтну математика ва физика факультетлерин охуп битдирген. Къаягентдеги школада узакъ йыллар касбусуна гёре ишлей. Бурлият Гьажиевна буссагьатгъы вакътиде Къаягент ра­йон администрацияны билим берив бёлюгюнде касбучу болуп загьмат тёге. Къызардашланы авлетлерини ­кёплери де муаллим касбуну танглагъан ва ата юртунда касбусуна гёре чалыша.

Исаевлени агьлюсюне муаллимлени агьлюсю деп айтсакъ дурус болажакъ. Бу касбу оларда наслудан-наслугъа бериле геле. Иса агьлюсю Савият да булан эки уланны оьсдюрген ва тарбиялагъан. Уллусу Али Магьачкъалада медакадемияны битдирип, охувун Москвада узатгъан. Бу тармакъда илму иш язгъан, медицина илмуланы кандидаты деген атны алгъан ва Москвада ишлей. Гиччиси Абдулнасир Магьачкъаладагъы педагогика университетни охуп битдирген.

Къумукъланы бырынгъы санияты–хали-халча тохувну гьалиги заманда юрютеген ёкъ. Алда да Къаягент районда, оьзю Иса Исаев де айтагъан кюйде, шо иш янгыз Къаягент юртда юрюле болгъан. Ата юртунда шо саниятны юрютюп гелген усталаны атларын да автор, унутулмас учун китапларында эсгере. Шоланы атлары ­– «Безворсовые ковры Дагес­тана» деген белгили иск­усствовед Э.Н.Ташлицкийни китабында да эсгериле: Абидат Магьамматова, Айханум Тагьирова, Айханум Магьамматова, Хадижат Къанболатова, Салимат Абакарова ва оьзгелери.

Муаллим касбуну 45 йылны узагъында юрютеген Иса Исаев къумукъланы бырынгъы саниятыхали-халча тохувну инче ерлерине ерли ахтарып, китаплар чыгъарып, унутулмасдай иш этген. Къумукъ хали-халчаларда къарагъан адамны гёнгюн ачагъан, къувандырагъан тюрлю-тюрлю тюсдеги шо накъышлар, оювлар унутулмажагъы, гележек наслулар учун да авторну китапларында даимге сакъланажагъы сююндюре. Герти муаллим, бажарывлу ахтарывчу Иса Гьажиевич ишинде ва яшавунда ра­зилик къазанып геле.