Февраль айны 6-сында Тюркияда гючлю кюйде ер тербенивлер болду. Гьалиге малим этилген маълуматлагъа гёре, гьар тюрлю биналар гёчюп, 42 мингге ювукъ адам оьлген, яралангъанланы санаву 100 мингге тармаша. Къутгъарыв, излев ишлер буссагьат да юрюле.

Ер тербенивню себеплери гьакъда не тюрлю хабар да юрюле. Гьатта Тюркияны душманларыны бири (?) илмуну-техниканы даражасы булан ерни тюбюнде иш этип хозгъавул этген демеге сюегенлер де бар. Тюркиялы бир алим-физик токъташдырагъаны йимик, мунда 130-гъа ювукъ атом савутну атдыргъан чакъы оьлчевде дагъытыв гюч болгъан.

Мен бу ерде булай бир далилни эсгермеге сюемен. Тюрклер къурулушланы дюньягъа макъталгъан усталары гьисапда айтыла гелген. Сонг да, бу тайпа ишлени сан янына да олар кёп тергев берегенин исбатлайгъанны мисаллары да аз тюгюл. Болса болсун, табиат гючюне шолар бир адамшавлу чыдамады. Тюркиягъа, биринчилей, ону халкъына, экономикасына къопгъан къарабалагьны оьлчеме оьлчев етмей…

Энни тергевню бизин Дагъыс­тангъа бакъдырмакъны дурус гёремен. Неге тюгюл, бизин респуб­лика гьар тюрлю гючю булангъы ер тербенивлер болагъан бойгъа гире. Тек нетесен, шогъар да къарамайлы, Дагъыстанда 1933-нчю йылдан уруп бери якъгъа респуб­ликада ер тербенивге байлавлу тийишли чаралар гёрюв юрюлмеген. Дагъыстанда ер тербенивлени къоркъунчлу ерлери 100-ден де къолай бар. Шоларда, лап азындан, 12–13 минг адам орунлашгъан. Ер тербенеген бойларда нечесе шагьарлар ерлешген. Савлай Дагъыстанны топурагъыны 70 процентден де къолай пайы гючлю ер тербенивлер болмагъа болагъан къоркъунчлу зонагъа гире. Шону ичинде тахшагьарыбыз Магьачкъала да бар.

Россияны илмулар академиясыны бирикген геофизика къуллугъуну Дагъыстандагъы бёлюгюню директору Хаскил Магьамматов берген маълуматлагъа гёре, ер тербенивню не ерде нечакъы къоркъунчу бар экенин бир янгыз да гьисапгъа алмай Дагъыстанда артдагъы 30 йылны боюнда не зат да, нечик де къурулуп тура. Шо да – арты яман битмеге болагъан пакарсызлыкъ.

Башгъа алим Василий Черкашин буварагъан кюйде, уллу болсун, гиччи болсун, гьар не къурулушну да башлагъынча не ерни тюп топурагъы нечик экенни, не ери бош, не ери сыкъ экенни токъташдырмагъа тюше, тийишли илму ахтарывлар да этиле. Артдагъы узакъ заманланы ичинде алимлер салагъан талаплагъа «гёз юмагъанлар» кёп болгъан. Ону сёзлерине гёре, шагьарны къайсы боюнда топуракъны тюп къатлавлары не ерде нечик экенин тергеп токъташдырывгъа байлавлу илму ахтарывланы оьтгермеге тарыкълы харжланы ерли гьакимиятлар бермеге тюше деп язылгъан.

Янгыз Магьачкъалада шо тайпа ишлени юрютмеге 1,2 миллиард манат тарыкъ. Онча харжны ерли гьакимият берип болагъан зат тюгюл экени англашыла. Ол токъташдырагъан кюйде, бизин бойдагъы Кавказ тавлар уьч башгъа тербенишли плиталаны уьстюнде ерлешген. Черкашин бир тайпа илму токъташдырывланы жамын чыгъара туруп, Дагъыстанда 2030-нчу йыллагъа ер тербенивню гючлюсю болуп къалмагъа имканлы экенни айта. Насипге, увакъ тербенивлер болса тюгюл, бизде гьалиге къоркъунч тувдурар йимиклери болмай тура. Тек болмас бугъай деп парахат турмагъа ярамай.

Шоллукъда, Магьачкъалада, Буйнакскиде ишленген ва къурулуп да турагъан кёп къабатлы биналаны къаттылыгъы, санлыгъы нечик экенин тергеп чыкъмакъны, осал ишленгенлерин буса, нечакъы къызгъансакъ да, бузуп тайдырмагъа уллу агьамияты бар, эгер сонг къаракъыямат къоп-магъанны сюймей бусакъ. Артдагъы заманларда айрокъда Магьачкъалада, Каспийскиде, Буйнакскиде ва оьзге шагьарларда 9, 10, 20 къабатлы уьйлер кёп къурулагъан болуп тура. Оьзлер де кёбюсю гезиклер бири-бирине тийип дегенлей къурула. Аллагь сакъласын, шоланы бириси чёксе, къырыйындагъы оьзгелерин де басажакъ, авдаражакъ.

Шоланы барысын да къура­гъанда бетонну да, темир-арматурну да лап тизивлери къоллангъан десе, топуракъны тюп къатлаву нечик экени тындырыкълы тергелген десе инанма къыйын. Гьалиги арматурну алдагъысыларыны йимик къаттылыгъы ёкъ деп касбучулардан аз эшитмегенбиз. Сонг да, шонча аламат бийик биналаны гьали билген де ишлей, билмеген де. Тек биналар тикмеге тийишли ерлерден документлер де этелер. Шоланы кёбюсю урушбатны гючю булан «хотгъа» тюшегенине шекликлер де ёкъ тюгюл. Бир тайпа уьйренген «бёрюлер» къурулушдан не этип де къолай къазанч болса, сонггъу зат не сюйсе болса да къайырмай бу­гъай деп эсиме геле.

Бир къарагъыз Магьачкъалада Редукторный ва денгизге ювукъ бойларда къурулгъан чакъы уьйлеге. Шо бойларда топуракъны уьст ва тюп къатлавлары аслу гьалда – къайырчакъ. Темели ва кюрчюсю сыкъ тюгюл буса, ер тербенсе, шолар нечик авмай къалыр? Шолай артыкъ бийик биналар этмеге шагьар гьакимият ва гьукумат неге ва кимлеге нечик изну бере. Аллагь гёрсетмесин, Тюркияда йимик чайкъаса, сонг адамлагъа къопгъан балагьлагъа жавап ким бережек?!

Яшырма гьажат тюгюл, уллу урушбатланы кёмеги булан тез заманны ичинде артыкъ бийик этип кёп адам яшайгъан биналаны къурагъанланы барысы да дегенлей оьз къазанчыны гьайын адамланы сонггъу гьалындан эсе артыкъ гёре.
Бизин Буйнакскиде нечесе заманлардан берли кёп къабатлы яшавлукъ биналаны къурувну архитектура норма-низамлары бир адамшавлу сакъланмай. Алда болгъан гючлю ер тербенивлерден сонг, шагьарны эки къырыйындагъы топуракъларда янгы биналар кёп къурулду. Шоланы бириси де 5 къабатдан бийик тюгюл. Гьали буса темир-бетон къазыкълар, «бутлар» къысып, 9–12 къабат уьйлер дагъы ярлыкъсыз къурула. Шоланы гележеги учун бир хайыры да ёкъ. Мен англагъан кюйде, савлай Буйнакскини яйлакъ бою алдын шере ва къамушлукъ болгъан. Шолай болгъаны ерни бираз терен къазгъандокъ да билинип къала.

Ер тербенивлени увакълары да, уллулары да гьар не вакъти болмагъа имканлы ер деп токъташдырылгъан бойларда, артыналдын ойлашмай кёп къабатлы биналаны къурагъан жавапсыз ёлдашланы енгмек учун къатты чаралар гёрмесе, сонг бир гюн кёп халкъ балагьгъа, зарлыкъгъа тарымакъ бар. Тюркияда болгъан балагьдан дарс алмасакъ, гьакъыллы гьасил чыгъармасакъ, ахырыбыз яман болур. Аллагь сакъласын дагъы!