Ноябр айны 22-синде шулай ат булан белгили алимибиз, ярыкъландырывчубуз, язывчубуз Абусупиян Акаев тувгъанлы 150 йыл битегенликге байлавлу болуп Магьачкъаладагъы илму центрны тил, адабият ва инчесаният институтунда тыш пачалыкълардан гелген алимлени де къуршап Бютюнроссия илму-практика конференция оьтгерилди.
Конференцияны ача туруп тилни, адабиятны ва инчесаниятны институтуну ёлбашчысы Абусупиян АКАМОВ булай деди:
– Абусупиян Акаев оьзюню яратывчулукъ гьаракаты булан дагъыстанлылагъа оьтесиз бай варислигин къоюп гетген. Ол биринчилей Дагъыстанда Мавраев де булан бирче типография-басмахана ачгъанланы бириси. Шонда аз заманны ичинде Дагъыстанны халкъларыны тилинде 400-ге ювукъ китап чыгъаргъан. Милли маданиятны, ана тиллени сакъламакъ ва оьсдюрмек учун кёп иш этген. Охутувну янгы къайдада юрютеген школаны биринчилей ачгъан ва яшлагъа билим берген. Ондан къайры да, дёрт, беш, етти тилде бирче дагъыстан халкъланы тиллеринде сёзлюклер къургъан. Милли тиллерде ва тарихден, географиядан охутув китапланы тизген. Дагъыстанда яшайгъан алты миллетни тилин таза биле болгъан. Ондан къайры да, тюрк, фарс, арап тиллени де яхшы билген ва къоллагъан. Шолай терен билимлери булан ол янгыз Дагъыстанда, Темиркъазыкъ Кавказда тюгюл, савлай бусурман дюньясында да яхшы белгили болгъан.
Бугюнгю конференциябызда йигирмагъа ювукъ доклад Абусупиян Акаевни яратывчулугъуну гьар тюрлю янларына багъышланып охулажакъ. Тюркиядан гелген ва конференцияда ортакъчылыкъ этеген къонакъларыбызгъа алданокъ гьакъ юрекден баракалла билдирме сюемен. Абусупиян Акаевни авлетлерини авлетлери де бугюнгю жыйыныбызда ортакъчылыкъ эте. Сёз берме сюемен бизин институтну адабият бёлюгюню ёлбашчысы, филология илмуланы доктору Агьмат Муртазалиевге.
– Гьюрметли къонакълар, иш ёлдашлар, Абусупиян Акаевни къардашлары, бугюн биз оьзю булан оьктем болагъан алимибиз тувгъанлы 150 йыл битегенликге байлавлу жыйынны оьтгеребиз. Бизин институт, тергевсюз къоймай, белгили алимибизге байлавлу шулай агьамиятлы гьаракатны оьтгерегенге мен шатман. Ону яратывчулугъуну гьакъында мунда кёп затны айтма бола. Касбучулар о гьакъда айтма да айтар. Мен биринчилей ол илмуну гьар тюрлю тармагъында бек билимли, бажарывлу адам болгъанны эсгеремен. О замангъа гёре яхшы оьр билим де алгъан. Дагъыстанда, Къазанда, Къырымда билимлерин артдыргъан. Ол билимге аслу тергев берген. Дагъыстангъа билим, маданият тармакъларда чалышагъан адамлар тарыкъ деп юрюген. Оьмюрюню яртысы китап чыгъарывгъа берилген, оланы яйывгъа, халкъгъа билим беривге багъышлангъан. Шо вакъти Дагъыстанда оьрчюген масъала болгъан. Абусупиян шо масъаланы оьзю гёреген кюйде чечме къаст этген.
Пачалыкъ ва сиясат чалышывчу, юрист илмуланы кандидаты Бекмурза Бекмурзаев:
– Магъа телефон сёйлеп билдиргенде, тыш пачалыкъланы биринде эдим. Бары да ярлыгъымны къоюп къайтдым. Абусупиян Акаев къыйынлы заманларда яшагъан. Пачалыкъ алышынагъанда, бары да яшавну гьалларына къарав алышынагъан заманда, оьзю айтгъанлай, «чюйре тонлар» кёп заманда яшагъан. Бугюн болуп турагъан агьвалатны мени учун кёп уллу агьамияты бар. Билемен, залда олтургъанлар учун да, тыш пачалыкълардан гелгенлер учун да шолай ойлаша. Бу жыйынны къургъанлагъа ва гелгенлеге гьакъ юрекден баракалла билдиремен. Мен Абусупиянны яшавуна байлавлу ахтарывлар этгенмен. Кёп тюрлю документлер оьзлер язылма тюшеген заманына гёре къыйышмай, тюз гелмей. Хат язылгъан кагъызлар оьтген асруну отузунчу йылларында къолланагъан кагъызлар тюгюл, языв къайдасы да башгъа. Бу тамаша. Олай тамашалыкълар кёп бар. Абусупиянны яратывчулугъун ва яшавун теренден ахтарывгъа энниден сонг да айрыча тергев берилме тюшегенни эсгеремен.
Филология илмуланы кандидаты, доцент Агъарагьим Солтанмуратов конференцияда А.Акаевни яратывчулугъуну гьакъында доклад этди. Ону сёйлевюне гёре сагьнадагъы экранда алимибиз чыгъаргъан, шолай да алим Гьасан Оразаев чыгъаргъан «Пайхаммарны ёлу булан» деген китаплар, этилеген докладдан гесеклер гёрсетилип турду.
Тюркиядан гелген Абант Иззет Байсал деген университетни профессору Эрол Оьзтюрк Къумукъну белгили шаири Умму Камалны яратывчулугъун лексика якъдан ахтаргъанына гёре багьа берип сёйледи.
Анкарадагъы (Тюркия) Гьажи Байрам Вели университетни профессору Четин Пекажар Тюркияда яшайгъан къумукъланы ана тилин сакълавгъа байлавлу масалаларыны гьакъында сёйледи, Германияда яшайгъан яш шаир Серап Алпасланны яратывчулугъуну гьакъында айтды. Ону шиърусун чебер кюйде къумукъча охуду. Язывчу ва ахтарывчу Тевфик Зенгин Абусупиян Акаевни Тюркияда ислам динни яйылывуна байлавлу ахтарывларыны гьакъында сёйледи.
Абусупиян Акаевни авлети, Абуюсупну уланы, Ярославль областны бусурманларыны дин управлениесини председатели Арсланбек Акаев уллатасыны яратывчулугъуну гьакъында айта туруп, шулай конференцияны ноябрни 22-синде Ярославль шагьарда оьтгермекни гёз алгъа тутгъанын эсгерди. Ону артгъа салып, Дагъыстангъа гелме тюшгенин айтды. Булай гьаракатны савлай уьлкебиз Россияны оьлчевюнде оьтгерме тийишли экенни ва гележекде шолай болажакъны айтды.
Филология илмуланы доктору Разият Агьматова Абусупиян Акаевни варислигинде ругь байлыкъны гьакъында, шогъар гёре тарбияны гьакъында, «Къылыкъ китапны» аслу маънасыны гьакъында сёйледи ва мисаллар гелтирди.
Филология илмуланы доктору, профессор Малик Гьюсейнов Абусупиян Акаевни савлай Темиркъазыкъ Кавказны да ахтаргъан яратывчулукъ ишини гьакъында сёйледи.
Филология илмуланы доктору, педагогика университетни профессору Империят Халипаева бизин уллу алимибиз А.Акаев къумукъланы милли маданиятына, адабиятына этген уллу даражалы къошумну гьакъында айтды.
Педагогика университетде дагъыстан адабиятны кафедрасыны доценти, филология илмуланы кандидаты Сагьидат Магьамматова Абусупиян Акаевни яратывчулугъу дагъыстан школаларда нечик гечилегенни гьакъында хабарлады.
Россияны язывчуларыны союзуну члени Багьавутдин Гьажаматов Абусупиян Акаевни яратывчулугъу оьр даражада бизин ругь байлыгъыбыз болагъанны гьакъында сёйледи.
«Ёлдаш» газетни баш редактору Гебек Къонакъбиев де оьзюню пикруларын айта туруп:
– Гелигиз, биз дагъы да ону асарларын охуп чыгъайыкълар. Шо заман биз яман амаллардан тазаланарбыз, яхшы боларбыз. Неге тюгюл, Абусупиянны асарлары – илму ва гьакъыл якъдан чомуп алгъан сайын кемимейген булакъ, – деп къошду.
Дагъыстанны халкъ шаири Агьмат Жачаев, «Тангчолпан» журналны жаваплы редактору Супиянат Мамаева, Магьачкъаланы Совет районуну ветеранларыны председатели Агьмат Мужайитов, Солтанмут Тарковскийни атындагъы фондну президенти Надирсолтан Абдурагьманов, Буйнакск районну Буглен юртундагъы жумамежитни имамы Ибрагьим Магьтибеков уллу даражадагъы алимибиз Абусупиян Акаевни яратывчулугъуну, яшавуну гьакъында оьзлени пикруларын, ойларын айтдылар.
Я. БИЙБОЛАТОВ.
СУРАТЛАРДА: конференцияны вакътисинде.
