Бу 2022-нчи йылны артдагъы 6 айыны ичинде Россияны Банкы булан яшыртгъын, демек, закон булан токъташдырылгъан гесимлени гери уруп иш гёреген эки мингден де артыкъ компания малим этилген. Шоланы къап-яртысы акъча маяланы законсуз айландырагъан къурумлар (пирамидалар) экенин мекенли кюйде айтмагъа бажарыла.

Оьтген йылны шу заманы булан тенглещдиргенде, закон булан токъташдырылгъан гесимлени бузагъан акъча маяланы айландырагъан къурумлар з керенге аз малим этилген болгъан. Баргъан сайын хыянатчыланы санаву артып турагъанына не йимик гьаллар себеп болуп токътай? Не йимик къурумланы акъча маяланы закон булан токъташдырылгъан гесимлерин бузагъанланы сыдырасына къошмагъа ярай, шолагъа къаршы не къадар иш юрютмеге бажарыла? Акъча маяланы законсуз айландырагъан къурумланы (пирамидаланы) башгъаларындан нечик айырмагъа бола?

Шулай ва оьзге соравлагъа Россияны Банкыны Дагъыстан Республикадагъы бёлюгюню управляющийи Мурат Саниевич ИДРИСОВ бизге баянлыкъ берген. Тюпде ону соравлагъа къайтарылгъан жаваплары да бизин газетни охувчуларыны тергевюне бериле.

– Мурат Саниевич, закон булан токъташдырылгъан гесимлерин бузагъан къурумлар деп къайсылары гьисаплана? Шо тармакъда законсуз кюйде иш юрютювню не йимик къайдалары белгили?

– Россияны Банкы яшыртгъынлап кредит берегенлени законну гесимлерин бузуп иш гёреген къурумлар гьисаплай. Ялгъан булан оьзге пачалыкъланы акъчасын сатып алыв булан машгъул, олай да акъча маяланы законсуз айландырагъан къурумлар да (пирамидалар) шолай къурумланы сыдырасына къошула. Шо къурумлар барысы да дегенлей Россияны Банкы берген акъча маяланы айландырывну тармагъында иш юрютмеге ихтияр береген шагьатнамасы ёкъ кюйде иш гёре. Шо саялы эсгерилген къурумлар акъча маяланы айландырывну тармагъында таман даражада ватандашланы къуллукъларын кютмей. Эсгерилген къурумланы къуллукълары булан пайдаланагъанланы ихтиярлары бузулгъанда, кёбюсю гезиклерде тергев къурумлар шолагъа тийишли кюйде таъсир этмеге болмай да къала.

Законсуз кюйде иш гёрегенлени кёбюсю яшыртгъын кредит берегенлер гьисаплана. Шоланы бириси де акъча маяланы айландырывну тармагъында къуллукъланы кютеген касбучуланы сиягьларына язылып гьисапгъа алынмагъан. Тек шолар, уьстюне процентлер де алып, акъчаны борчгъа берив булан машгъул бола. Закон булан токъташдырылгъан гесимлени бузуп кредит береген къурумлар оьзлени ишин юрютмек учун гьар тюрлю ёлланы танглай. Шолар ватандашлагъа гьар тюрлю малланы сатып алмакъ учун кредитлер бере. Шоланы бирлери чи оьзлени къурумларына ат берегенде акъча маяланы айландырыв тармакъда закон булан токъташдырылгъанларыны аты булан пайдалана. Мисал учун айтгъанда: тасдыкъ этилген къурумларыны атларына гелишдирип, «гиччи финанс къуруму», «гиччи кредитлер береген компания» яда аз къадарда кредит береген къурумларыны сиягьындан чыгъарылса да, оьзлени чалышывун токътатмай давам эте.

– Сиз айтып бизге белгили болгъаны йимик, бу йылны биринчи яртысында яшыртгъын, демек, закон булан токъташдырылгъан гесимлени гери уруп иш гёреген компанияланы оьтген йылны шу заманы булан тенглешдиргенде уьч керенге артгъан. Шоланы санавуну артывун сиз нечик англатажакъ эдигиз?

– Шо гьалны бир нече себеплер булан англатмагъа бола. Бизин уьлкеге байлавлу токъташдырылгъан гери урувланы шартларында акъчаны айландырывну тармагъында законлу кюйде иш гёреген къурумларыны гьаракатында бир тюрлю алмашынывлар болду. Шондан пайдаланып, хыянатчылар оьзлени гьаракатын бир къадар жанландырды деп айтмагъа бажарыла. Акъча маяланы законсуз айландырагъан уллу пирамидалар гиччилерине пайланып иш гёрмеге урунгъанына тувулунгъан шо гьал шайлы таъсирин болдурду. Законсуз чалышагъан шо пирамидаланы 80 проценти Интернетни имканлыкъларындан пайдаланып иш гёре.

Шону булан бирге Россияны Банкы законсуз кюйде Интернетде токъташдырылгъан гесимлерин бузуп иш гёрегенлени малим этивню къайдаларын камиллешдирген. Оьтген йылны декабр айында яшавгъа гийирилген законгъа гёре акъчаны айландырыв тармакъда Интернетде гьарам гьаракатын болдурагъан сайтланы, судну къарары болмаса да, тергев этеген къурумланы сиптечилиги булан япмагъа ихтияр берилген. Шо закон эсгерилген сайтланы бегитивню ёлларын шайлы енгиллешдирди. Шоланы ишин токътатывну болжалын бир нече жумадан эки-уьч гюнге ерли кемитмеге имканлыкъ берди. Шо гьакъда айта туруп, Россияны Банкыны сиптечилиги булан акъчаны айландырыв тармакъда иш гёреген 3 минг 500-ге ювукъ сайт бегитилген. Оьрде айтылгъан себеплер законсуз иш гёрегенлени малим этивге болушлукъ этип геле.

– Малим этилген акъча маяланы айландырагъан пирамидаланы санаву кёпмю? Шолардан Дагъыс­танда иш гёрегенлери бармы?

– Бу йылны алты айыны ичинде бизин уьлкеде малим этилген акъча маяланы айландырагъан пирамидаланы санаву 900-ден де артыкъ. Шоланы кёбюсю аслам гелим береген инвестиция проектлер гьисапда иш гёре. Гьакъыкъатда буса шолар хыянатчылыкъ ёлну танглагъан, адамланы алдатмакъ баш мурады болуп токътайгъан къурумлар гьисаплана. Шолар да айры сайтлар ачмайлы, оьзлени ишин аслу гьалда Telegram-да юрюте эди. Акъчаны оьзлеге бакъдырмагъа таклиф этеген шолай шекли Интернет проектлеге къуршалмагъа, олай да шолай Telegram-каналлагъа язылмагъа да тюшмей.

Акъча маяланы айландырагъан пирамидаланы 56 проценти гьар тюрлю акъчаланы бакъдырмагъа таклиф этип де тургъан. Шондан къайры да, алдын йимик экономика оюнлар гьисапда иш гёреген акъча маяланы айландырагъан пирамидалар да кёп яйылып турду.

Айрыча бизин республиканы гьакъында айтгъанда, Дагъыстанда «TRUST INVEST CAPITAL» деген акъча маяланы айландырагъан пирамиданы иши токътатылды. Шо къурумну къуруп ишлетип тура­гъанлар оьзлеге акъчасын бакъдырагъанлагъа, сайки, олар артыкъ гелим алмагъа болагъаны гьакъда ялгъан айтып тургъан. Оьзлеге бакъдырылгъан акъча маяланы да, дапапчылыкъ булан янгы машгъул болмагъа урунагъан компаниялагъа къуршалгъаны гьакъда ялгъан айтып тургъан. Хыянатчылар шолай да оьзлеге акъча маяларын бакъдырагъанлагъа Интернетден таба къошулагъан процентлер булан пайдаланып, борчгъа, демек, акъчасын сонг бережекге автомашинлер, багьалы техника, яшавлукъ уьйлер сатып алмагъа таклиф эте болгъан. Тек олар бакъдырылагъан акъча маяланы оьзлеге йибергенлени пайдасына бирдокъда айландырмакъны къастын этмеген. Россияны Банкы, Ич ишлер министерлигини, прокуратураны къурумлары бирликде юрютген ахтарывланы натижасында шо гьакъда белгили болду. Шолайлыкъда, ватандашлардан жыйылгъан 300 миллион манат есилерине къайтарылды.

– Дагъыстанлылар акъча маяланы айландырагъан къурумлар законну бузмайгъан кюйде иш гёрегенин оьзбашына токъташдырмагъа боламы?

– Мен оьзлени къуллукълары булан пайдаланмагъа гёз алгъа тутагъан компанияланы тергемеге таклиф этемен. Шоланы гьакъындагъы маълуматлар Россияны Банкыны хас сайтында ерлешдирилген.

– Эгер де Россияны Банкыны сайтында ерлешдирилген сиягьларда болмаса, ватандашлар акъча маяланы айландырагъан пирамида булан иш гёрегенин анг­ламагъа боламы?

– Озокъда, ватандашлагъа инг алда оьзлеге бир тюрлю гьаллагъа тергев бермеге тюше. Лап аслусу, шо компанияны акъча маяланы айландырмагъа ихтияр береген шагьатнамасы ёкъ экенине тергев бермеге тюше. Россияны Банкыны сиягьларына, олай да иш гёреген къурумланы пачалыкъ къурумларыны реестрына (ФНС, ЕГРЮЛ) компания язылгъанын токъташдырмагъа тарыкъ.Законну бузмай иш гёреген къурумлар шолай маълуматланы бирин де яшырмажакъ. Законну гесимлерин бузуп иш гёреген къурумланы вакиллери буса, шо гьакъда айтагъанда, гьар тюрлю себеплени багьана этип, ялгъан айтып туражакъ.

Интернетде, олай да жамият торларда, къол телефонларда билдиривлени, суратланы ва оьзге материалланы бир-биревге бакъдырмакъ учун къолланагъан программаларда ерлешдирилеген ­рекламадан таба къаныгъывлу кюйде ватандашланы къуршамагъа къаст этив – акъча маяланы айландырагъан пирамиданы бирдагъы бир белгиси. Компания тюнегюн-бирисигюн дегенлей акъча маяланы жыймагъа башлагъанчагъа оьзюню ишин башлагъаны шеклик тувдурмагъа тюше. Компанияны ачагъанда аз къадардагъы акъча маялар булан иш башлагъаны да, шону янгыз бирев кюрчюлендиргени де шеклик тувдурмагъа тюшеген белгилерден гьисаплана.

Эгер де компания оьзлеге бакъдырылгъан акъча маяланы кёп береген, мисал учун айтгъанда, алтын чыгъарывда, къурулушларда пайдаланагъаны гьакъында билдире буса, шо тармакъларда иш юрютмеге ихтияр береген шагьатнамаланы талап этмеге тюше. Шолай шагьатнамаланы гёрсетмеге болмаса, олар гертилей де хыянатчылар экенин оьзлюгюнден англата. Шолай да, акъча маяланы къоллавда бир тюрлю онгайсызлыкълар тувулунмайгъаны гьакъында айтыла буса, шогъар да инанмагъа тюшмей. Неге тюгюл, шолай гезик­лер де пирамидалар акъча маяланы ­айландырагъан компаниялар йимик оьзлени гёрсетмеге къасткъылагъанын англата. Гертилей де, акъча маяланы айландырагъан компаниялар оьзлер ишинде пайдаландырагъан харжны къоллавда бир тюрлю онгайсыз, гёз алгъа тутулмагъан гьаллар тувулунмагъа имканлы экенин яшырмай айтагъанын унутмагъа ярамай.

Шондан къайры да, проектге къуршалмакъ учун сонггъа таба ­артыкъ гелим алмакъ учун инг алда бир къадар акъча бакъдырмагъа таклиф этилегенин де къарсалатагъан, рагьатсызлыкъ тувдурагъан­ къоркъунчлу гьалланы бириси болуп токътай. Шо да – алдатывну ёлуна тюшгенлер иш гёрегенин анг­латагъан бир белги. Ювукъ адамларыгъызны къуршамагъа таклиф этилегени де башгъаланы къоллап байыкъмакъ учун акъча маяланы айландырагъан пирамидалар кёпден берли танглагъан ёл гьисаплана.

– Ватандашлар оьзлеге законсуз иш гёреген компаниялар, акъча маяланы айландырагъан пирамидалар къаршы болгъанын Россияны Банкына нечик билдирмеге бола?

– Акъча маяланы айландырагъан­ компанияланы гьакъындагъы билдиривлени Россияны Банкыны хас сайтына оьзюню атын айтмай яшырып йибермеге де бажарыла. Россияны Банкыны хас сайтыны баш сагьифасында ватандашлар Интернетден таба нечик байлавлукъ тутмагъа болагъаны гьакъда маълумат ерлешдирилген. Шондан къайры да, ватандашлар оьзлени соравларын къол телефондан «ЦБ Онлайн» деген программадан таба бермеге, не де электрон почтагъа бакъдырмагъа имканлыкъ бар. Ватандашлар оьзлени соравларын бакъдырмагъа болагъан электрон почтаны адреси де Россияны Банкыны хас сайтында берилген.

Мен дыгъарлар ­байлайгъанда­ этеген ишини артын-алдын кёп ойлашып, тергевлю янашмагъа ­дагъыстанлылагъа чакъырыв этемен. Оьзлени гьаракаты шеклик тувдурагъан къурумлар булан иш тутмакъдан арек болмагъа тюшегени гьакъда айтаман. Кёбюсю гьалда адамлар оьзлени алып, пирамидадан «заманында да чыгъып гетмеге» болажагъына инана. Шо буса уллу янгылыш гьисаплана. Неге тюгюл де, акъча маяланы айландырагъан пирамидаланы гьаракатындан янгыз шоланы къургъанлар хайыр гёре. Акъча маяланы айландырагъан къалп компаниялар булан иш гёреген гьар ким де оьзю де законну бузагъаны гьакъда англамагъа да тарыкъ.

Законну гесимлерин бузуп гьаракатын болдурагъан къалп компаниялар булан иш тутув акъча маялы къолдан чыгъарывгъа ва савлугъун бузувгъа элте. Эгер де сиз шолай къалп компаниялар булан иш тутгъан бусагъыз, акъчагъызны къайтармакъ учун бир де артгъа салмайлы, аманлыкъны сакълав ва ихтиярланы якълав къурумлагъа билдиригиз.

.