Гьакъыл, сынав ва пагьму – шу уьч де даража 14 йыл Хасавюрт районну башчысы болуп ишлеген, артдагъы 8 йыл буса Хасавюртдагъы республика аграр-экономика коллежни директору болуп чалышагъан Абдурагьим Бексолтановда бар деп токъташдырып айтма боламан. Мен ону таныйгъанлы 30 йылгъа ювукъ бола. Саламат, айланышгъа сабур, гьар сёзюн оьлчеп сёйлейген Абдурагьим Абдулзагьирович булан сагьатлар булан ялкъмай лакъыр этип боласан. Ону билими де – уллу алимлер де сукъланардай. Огъар июльну 10-да 70 йыл бите.
Булакъны башы
Абдурагьим Бексолтанов 1944-нчю йылда Хасавюрт шагьарда тувгъан. Ол ата-ананы тунгуч яшы. Шону учун да агьлюню авурлугъу, жаваплыгъы, башлап ону инбашларына тюшген. Ол яшлайын атасыны таяву ва оьзюнден сонггъулагъа уьлгю болуп гелген.
Ол гиччиден охувгъа гьаваслыгъы булан оьсген, ата-анасы ону доктор болуп гёрме сюйген. Бир къардашы 17 йыллыкъ Абдурагьимге: «Докторлукъ – тиштайпаланы иши, эргишилени иши техника булан болма герек», – дей. Шондан сонг ону ою машинлеге, техникагъа багъа. Балики, шону учундур, шагьардагъы 4 номерли орта школаны яхшы къыйматлагъа битдирип, 1961-нчи йыл ол оьзю барып, Орджоникидзе шагьардагъы Горский юрт хозяйство институтну механический факультетине охума тюше. Охувгъа берилип къалгъан Бексолтанов институтну инг яхшы студенти деп гьисаплана. Факультетни охуп битген 110 яшдан ректор илмуда чалышмагъа деп экевню сайлай. Шоланы бириси Бексолтанов экенни сизге де ачыкъ этейим.
Ону практикасы Белоруссиядагъы трактор заводда оьте, диплом иши гиччи десертация йимик экенни билдире. Огъар илмугъа ёл ачыла. Атасы авруп уьйге къайтгъан Абдурагьимни «Дагвино» берлешивню ёлбашчысы А. Алхазов булангъы ёлугъуву ону илму ойларындан тайдыра. 21 йыл болагъан жагьилни Хасавюрт районну Кёкюрек юртундагъы юзюмчю хозяйствогъа баш инженер-механик этип йибере. Сёз ёругъуна гёре айтсакъ, Абдурагьим районда оьр билими булангъы биринчи инженер деп гьисаплана. Башлап къыйын да бола, яш деп муну англамай-тынгламай айланагъанлар да бола. Тек 4 авар юртдан къурулгъан юртда инженер де, парторг да болуп ишлеме бажара.
Бир керен яш инженерни бажарывлугъу да сынала. Адамлар кёп ерде пилораманы ишлетеген гиши, пилорама 5 минут ишлеп, къызып, токътап къалагъанны айта. Пилорама булан биринчи таныш болгъан Абдурагьим шо гече юхламай деме ярай ва биргине-бир себеби болма герекни англай. Олтурулгъан ери аз къыйшыкъ болгъан, шону бетондан гётерип, тюз олтурта ва пилорама къызмай ишлеме башлай. Шо гюнден сонг огъар «герти инженер» деп ат тагъыла. Дагъы да огъар, оьр билиминг бар буса, сен бары да затны билме герексен деген ой геле. Ол бош заманы болгъандокъ, билимин артдырмакъ учун охуй тура. Шо хасиятын ол бугюнлерде де ташламагъан.
Арадан кёп де гетмей, ол директорну онг къолу бола ва кёп-кёп масъалаланы оьзбашына чече. Шонда ишлеген 5 йылны ичинде ол техниканы не ишге де гьазир этгенден къайры, техниканы ишинде кёп янгылыкълар ярата, намуслу загьматы учун ол «Къайратлы иши учун» деген медаль булан савгъатлана.
Башлап оьзюне, сонг ишчилеге талаплы, къаст этеген ва бажарывлу Абдурагьимни охув комбинатгъа директор этип чыгъара. Уьч ерде филиаллары булангъы шо охув ожакъда 1000-ден де артыкъ яш охуй. Ол мунда да оьзюн билимли касбучу ва бажарывлу ёлбашчы болуп гёрсете. Ишлеген 3 йылны ичинде ол сынав топлай, ингдеси, билимин артдырып тура. Ону партияны резервине сала.
1977-нчи йылда А. Бексолтановну Хасавюртдагъы мехлесхозну директору этип чыгъара. Аз заман да гетмей, ишни низамы болдурула, агъач гьазирлев, янгы тереклер орнатыв арта. Бу коллективни аты республикагъа чы нечик де, савлай уьлкеге де айтыла. Коллектив Россия Федерацияны ва СССР-ни Гослесхозуну гёчювчю Къызыл Байрагъы булан бир нече керен савгъатлана.
Намус – минг шагьат
1983-нчю йылларда бары да ерлерде РАПО-лар (районное агропромышленное объединение) ачылма башлай. Шо ишге де Абдурагьим Бексолтанов гёрсетиле. Мунда ол оьзю булан бир заманда Орджоникидзеде охугъан, партияны шо замангъы Хасавюрт райкомуну 1-нчи секретары болуп ишлейген Абдурагьим Гьюсейновну таклифи булан чыгъа. Муна шулай, ол администрация ишге чыгъа, неге тюгюл РАПО-ну ёлбашчысы райисполкомну башчысыны орунбасары, сонг партияны райкомуну бюросуну члени болуп да сайлана.
Ол тергевню хозяйстволаны башчыларына тюгюл, баш касбучуларына да болдура. Даим оьзюню билимин камиллешдире. Ону «энциклопедиялы» гьакъылы, не ишни нечик этегенни биле ва тарыкълы насигьатлар де берме де имканлыкъ бере. Ол бир йимик юрт хозяйствону къайсы тармагъын да биле ва алим йимик англатыв берме бола.
1988-нчи йылда партияны Хасавюрт райкомуну бюросуну членлери ону биринчи секретар этип сайлай. Муна бу ерде башлана ала пелекет. Экинчи гюндокъ янгы секретаргъа къаршы ишлер башлана. Гьакимлик ону биографиясында «кемчиликлер» таба: Бексолтанов бай тухумдан экен. Ярамай. Партияны башында сабанчы адамланы авлетлери болма герек экен. Муну янын тутгъан бюрону членлерини артына тюшме, айыплавлар этме башлай. Оьзю учун олагъа зарал болмасын деп, райкомну секретары болуп 7 гюн де ишлеп, (Гиннесни рекордуна язма ярай) ол арза берип тая. Арадан 3 йыл гетип, ону Хасавюрт райисполкомну председатели этип сайлай. Шо ишинде ол 14 йыл ишлей.
Тайпа – тухуму
Абдурагьим Бексолтанов оьрлюклеге оьзюню къыйыны булан етишген буса да, игъыбалы бар адам экени билине. Тек оьзю бары да даражасы ата-анасындан варисликге гелген деп гьисап эте.
Ата-бабаларыны уллусу Апаш Эрпелиде инг де бай адам болгъан. Кёп санавдагъы тувары-малы, топуракълары атасындан сонг уланлары Жамалдинге, Бексолтангъа ва Даниялгъа къала.
Жамалдин узакъ яшамай гечине. Даниял Апашев шо заманларда Дагъыстанда терен билимли адамланы бириси болгъан. Ол шо замангъы тарихи агьвалатларда ортакъчылыкъ эте. Темирхан-Шураны биринчи коменданты, сонг Горская республиканы парламентини председатели бола. Ол ДагЧК-ны коллегиясыны къарарына гёре 1920-нчы йыл гюллеленген. Ону уланы Магьаммат сонг-сонг техника илмуланы доктору болажакъ ва уьлкеде самолётлер къурагъан инг яхшы касбучу деп гьисапланажакъ.
Бексолтан инисин гюллелегенде, жазаланывдан къутулма сююп, агьлюсю булан ЧИАССР-ни Ангел юртуна гёче. Ону шонда да таба ва бир гюнагьы да ёкъ буса да, 1933-нчю йылда ону да гюллелей. Шолай, ону уллу уланы – Магьамматны да туснакъгъа сала. Экинчи уланы Къарлан Заманлыкъ гьукуматында чиновник болуп ишлеген. Уьчюнчю уланы Камил, офицер, Уллу Ватан давда жан берген. Дёртюнчю уланы – Абдулзагьир атасыны атын фамилия да этип алып, Хасавюртгъа гёче ва потребкооперацияда ишлей. Бек жагь, къонакъны къабул этип болагъан Абдулзагьир уллу агьлюню ашатмакъ-яшатмакъ, оланы ач-ялангъач къоймайман, охутаман деп гече-гюн ишлей. Уьч де уланы Абдурагьим, Абдулбасир ва Бексолтан оьр билимлер ала, ингдеси жамиятгъа тарыкълы болуп яшайлар.
Биз оьзюню гьакъында язагъан Абдурагьим 1972-нчи йылда Бела булан агьлю къура ва 40 йылдан да артыкъ татывлу агьлюде 3 авлетни де тарбиялап яшай.
Гиччирек баянлыкъ
– Коллежде 1200-ге ювукъ студент очно, 500 буса заочно охуй. Мундагъы низамгъа ва айланадагъы тазалыкъгъа тамаша боласан…
– Тамаша болма зат ёкъ, – дей Абдурагьим Абдулзагьирович. – Яшлар коллежге гелгенче, тюрлю-тюрлю школаларда охуп геле. Олар мунда билим алыв булан маданиятгъа да уьйренме герек. Коллеж ачылгъан 60 йылны ичинде мунда 17 минг адам касбу алгъан. Шоланы арасында Социалист Загьматны Игити А. Висайитов, Пачалыкъ Думаны депутаты Х.Гьамзатова, «Россельхозбанкны» Дагъыстан бёлюгюню башчысы Г.Гьажимагьамматов, Кургандагъы ФСБ-ни дазу институтуну профессору П.Лемеха ва башгъалары бар. Студентлер шулай бай тарихи бар коллежде охуйгъангъа оьктем болма герек. Охувда къатты низам ва билим беривню оьр даражагъа етишдирме герек.
Шону учун да артдагъы 2 йылны алсакъ, билим беривюбюзню сан яны артды. Муаллимлени дарс берив къайдаларыны электрон проектлери бар. Олар студентни дарсны ортакъчысы этме бажара. Шо буса – инг де тарыкълы зат. Гьар охув ожакъгъа къыймат, охуп битген биринчи йылында нече студенти иш булан таъмин этилегенине бериле. Россияда шо санав – 42%, Дагъыстанда – 37%, коллежде буса – 54%. Биз сюйсек де, сюймесек де, яшланы иш булан таъмин этивню гьайын этебиз, хозяйстволар ва иш къурумлар булан дыгъарлар байлайбыз. Олар йибергенлени биринчи къабул этебиз. Шогъар юрт хозяйство министрлиги де къараса яхшы деп эсиме геле.
Аслу тергев яшёрюмлеге берилме герек, олар бизин гележегибиз. Биз яшланы билим берип чыгъардыкъ. Сонг? Иш булан таъмин этивню гьайын этме герек. Эгер де яшёрюмлер орамда къалса, олагъа юрюме кёп тарыкъсыз ёллар бар. Россияда яшёрюмлер халкъны санавуну 16,5 проценти буса, Дагъыстанда 30 процентине етише. Оьсюп гелегенлени арасында адамлыкъ хасиятлары азлар да бар. Биз оланы уллуланы уьлгюсюнде тарбиялама къарайбыз, олагъа буса тенглилерине ошама герек. Муна яшёрюмлени ишине къарайгъан министриликге иш. Шону учун да мен билим берив ва тарбиялав масъалаланы дарс беривчюден талап этемен. Огъар дарсгъа бузукъ гёнгю булан гелме, айтды-къуйтдуну юрютме ва дарсны ичинде телефон сёйлеме, гьатта олтурма да ярамай. Ол юрюшде турма герек.
– Эсгерилген талаплар янгыз дарс беривчюлегеми?
– Башлап олагъа. Олар студентлеге уьлгю болма герек. Англайман, оланы алапалары айтардай кёп тюгюл. Шону учун да олагъа эки ерде ишлеме тюше. Мен бу йылны май айындан тутуп, дарс беривчюлени айлыгъын 19 минг манатгъа ерли гётерме кюй тапгъанман. Гетген йыл биз 8 миллион манат къазандыкъ. Шо да гьакъ берип охуйгъанлардан жыйылгъан: 360 очно ва 300 яш заочно бёлюкде. Шондан къайры да, биз гьакъ берип охуйгъан курслар ачгъанбыз ва шо санавну бу йыл 9,5 миллионгъа етишдирме сюебиз.
Натижаны орнуна
Абдурагьимни районну халкъы Дагъыстанны Оьр Советини депутаты этип бир ва Халкъ Жыйыныны депутаты этип де 2 керен сайлагъан. Ол «Дружба народов» деген орден булан савгъатлангъан, Дагъыстанны ва Россия Федерацияны ат къазангъан экономисти, экономика илмуланы кандидаты.
Адам терекге ошай деп айтыла. Абдурагьим Бексолтановну терек булан тенглешдирсек, тайпасы-асил, кёп адамгъа ёл гёрсетген, къайсы адамны да къыйынына-тынчына табылгъан. Ишлерин ва атын айтсакъ-гележек нече наслугъа да айтма зат бар. Не деп айтсакъ да, терекни беклиги тамуларындан геле.
Гёрер гёзге 10–15 йыл аз берсек де, Абдурагьим Абдулзагьировичге 70 йыл бите. Шо юбилейни де ол савлукъда ва сюеген иши булан къаршылай. Биз де огъар насипли къысмат, савлукъ ва ишинде дагъы да оьрлюклер ёрайбыз!
Гебек КЪОНАКЪБИЕВ,
оьз мухбирибиз.
Суратда: А. А. Бексолтанов.
