Буйнакск район – оьзюнде 70 мингден де къолай адам яшайгъан Дагъыстанны уллу районларыны бириси. Мунда экономиканы бир нече тюрлю тармакълары тезден берли мердешли кюйде юрюле. Гьайванчылыкъ ва оьсюмлюкчюлюк буса шоланы лап аслулары санала.
Пачалыкъны тизими алышынгъан сонг хыйлы тармакъланы ишлери бырыкълашды. Шону заралы аслу тармакълагъа да тиймей къалмады.
Гетген йылгъы гьаракатны гьасиллери де яман тюгюл. Тек, юрекге тутгъан дагъы да башгъа муратлар заманында ва багьанасыз кютюлмей къала. Ишлени умуми гьаллары гьакъда биз Буйнакск район администрацияны башчысы М. Маликов булан этген лакъырлашывну охувчуланы тергевюне де бермеге сюебиз.
– Малик Темираевич, гетген йыл ишлеригиз нечик болду? Аслу тармакъ деп саналагъан агропромышленный комплексдеги гьалгъа нечик багьа берме боласыз?
– Дюр, юрт хозяйство бизде «оьзекли» тармакъ деп санала. Къачан да шолай болгъан. Артдагъы йылларда районну гьакимияты бизин шартларда къурма да, юрютме де онгайлы гелеген топуракъчылыкъны ва гьайванчылыкъны гьалын «хотлу» этивге айрыча бек агьамият ва маъна берме башлагъан. Ону булан бирге яшав-туруш (социальный) объектлени санав ва сан якъдан кёп этивню, адамлагъа онгача оьз ишлерин ачсын учун шартлар болдурувну, орта къалипде яда оьлчевде сама промышленный объектлени яратывну масъалаларын чечив булан да ерли гьакимиятны кёп машгъул болма белсенгени де эс этиле.
Районну гьакимлерини ва адамларыны шо ёрукъдагъы къастлары бошуна гетмей. Муна артдагъы 4 – 5 йылны боюнда социал-экономика якъдан оьсювню ёлунда етишген гьасиллерине гёре Буйнакск район Дагъыстанда биринчи ерни алып тура.
Алдын болгъан-гетген затланы айта турмайым. Шогъар заман зая этме гьажат да тюгюл. Санавланы къоллап айтсам, бизин районда энни фермер-сабанчы хозяйстволар 216 бар. Онгача абзар-хозяйстволар да 21 минг 784 бар. 15 тюрлю юрт хозяйство идаралар шулай. Барын да къуршап алгъанда, юрт хозяйствода болдурулагъан чакъы малланы оьлчевлери 3214,7 миллион манатдан оьте. Районда болдурулагъан юрт хозяйство продукция, гьар адам башына гьисап этгенде, 5 процентге артгъан, демек, 41,8 минг манатгъа тенг.
2013-нчю йыл оьсюмлюкчюлюкде болдургъан чакъы продукцияны умуми къадары 6,8 процентге, гьайванчылыкъныки 7 процентге гётерилген. Мен бу ерде булай гьисапланы да эсгерсем яхшы болур деп ойлайман. Муна этни къадары 510 тонгъа, сютнюки 796 тонгъа, юннюки 7 тонгъа, йымырткъаны санаву 255 мингге кёп болгъан. Къысгъача айтгъанда, 2013-нчю йыл оьсювню ёлунда алгъа аслам абат алгъанбыз. Шо да юртлу загьматчыланы къасты булан амалгъа гелген.
– Юрт хозяйствону айындырывгъа таъсир этеген дагъы да не йимик чараланы гёз алгъа тутасыз?
– Англашыла, уьстюнлюклер булан янаша тюзелмей турагъан затлар да ёкъ тюгюл. Гьалиге четим тиеген затланы бириси – юрт хозяйствону тармакъларында ону-муну болдурагъанлагъа оьз малын хайырлы кюйде ва гьазир сатып тайдырма кюй ёкълукъ. Сонг айтсам, продукцияны адамлардан, акъчасын да берип, ломайлап къабул этеген иш идаралар да (консерва заводлар, цехлер…) ёкъ. Биз кёп мая да, гюч де харжлап, гетген йыл логистика центрны башлапгъысын ачдыкъ. Шонда бара-бара сабанчылар ва олар йимик оьзгелер арачыларсыз (савдюгерчилерсиз) оьз продукциясын сатмагъа болажакълар.
Ондан да оьтюп, буссагьат болмаса да, гележекде юрт хозяйство малланы ишлетип онгармагъа, гесеклеп чырмамагъа, сакъламагъа да шартлар яратылажакъ. Гьалиге буса шо логистика центр болажакъ ерни эркин абзарында беш керен ярмакю оьтгерилген. Шолагъа, Дагъыстанны районларындан оьтюп, оьзге республикадан да ону-муну сатмагъа гелгенлер болду. Эсгерилген ярмакюлерде къолда айлангъан акъчаны къадары 40 миллиондан оьтген эди.
Юрт хозяйство тармакъланы биз сюеген кюйде айындырма къоймайгъан «тогъаслар» да бар. Айтагъаным, бензин, газ, ток, сонг да урлукълар, минерал кюйлевючлер, башлапгъы хаммал айлангъан сайын багьа бола. Муна шоланы яманындан, баягъы, продукцияны багьасы гётериле. Киседен чыгъагъан харж кёп гете. Озокъда, гьалиги замангъы ясандырывланы азлыгъы да таъсир этмей тюгюл. Далапчылыкъгъа салма оьзюнгню маяларынг да етмей. Гьалиги тизив ясандырывланы багьасы артгъан. Шоланы алмагъа кимни буса да гючю чатмай.
Баягъы, харжны къытлыгъы гёз алгъа тутгъан чакъы, ишлени чаналата. Юрт хозяйствону оьсдюрмек учун сугъарыв системаланы барларын сакъламагъа, дагъы да арив этип онгармагъа ва янгыларын этмеге герек эди. Сонг да, тюшюмю къолай журалы ашлыкъланы оьсдюрме уьйренмекни амалын да этмеге тарыкъ. Бажарывлу касбучулар булан иш тутма тюше.
– Артдагъы вакътилер Дагъыстанны Башчысы Р. Абдулатипов увакъ, орта къалипдеги далапчылыкъны оьсдюрювге къолай агьамият бермеге тарыкъ деп тута. Шо якъдан районда этилеген не йимик ишлер бар?
– Гьалиги шартларда шолай далапчылыкъ социал-экономика якъдан оьсювню таъмин этмеге арив имканлыкълар ачагъаны гьакъ зат. Буссагьат Буйнакск районда увакъ далапчылыкъны язылып гьисапгъа алынгъанларыны санаву 2 минг 193-ге етише. Шону ичинде увакъ иш идаралар 468 бар. Онгача иш ачып чалышагъанлар да бар 1 минг 725 адам. Олар аслу гьалда сатыв-алыв, юрт хозяйство булан машгъуллар ва яшавлукъ гьажатланы кютеген ожакълар. Дагъыстанны Башчысы «Новая индустриализация» деген алдынлы проектни арагъа чыгъаргъан. Шону яшавгъа чыгъармакъ мурат булан районну администрациясы, гьаракатчы адамлагъа иш гёрме кёмеклер ва онгайлыкълар болсун деп айтып, увакъ далапчылыкъны республика комитетини къуллукъчулары булан иш этип семинарлар, генгешлер оьтгерди.
Сонг да, бизин районда аз-аз акъчалар берип кёмек этеген фонд да иш гёре. Шондан таба орта далапчылыкъ булан машгъуллагъа борчгъа йимик акъчалар гёрсетиле, 100 мингден уруп, 500 минг манатгъа ерли. 12 ай болжалгъа (10 процент) салына. Бу йыл болгъунча 2 миллион 700 минг манат акъча будайны яхшысыны урлугъун алмагъа ва чачмагъа, гьайванчылыкъны ва оьсюмлюкчюлюкню оьсдюрегенлеге пайлангъан.
– Гьали инвестицияланы гьакъында кёп айтыла. Социал-экономика якъдан оьсдюрювню ичинде шоланы агьамияты уллу экени белгили. Сизин шо затгъа къаравугъуз нечикдир?
– Бизин республиканы башчысыны «Инвестиции – в Дагестан» деген проектине гёре иш юрюте туруп, 2014–2017-нчи йыллагъа Буйнакск районну социал-экономика якъдан оьсдюрювню программасын тизгенбиз. Шону булан районну экономикасын къолайлашдырмакъ учун бизге тышдан акъча салып бир затлар ачмагъа сюегенлени тартма сюебиз. Районну гьакимлери инвестиция этмеге сюегенлеге гьар заман «башюсте» деп тура, оланы бары да якълардан якълай, абурлай. Гьисаплап айтсам, янгыз 2013-нчю йыл аслу капиталгъа этилген чакъы инвестиция 1206,8 миллион манатгъа тенг. Увакъ идараланы ягъындан этилгени 879,6 миллион манатгъа тармаша. Гьар адам башына пайлап айтгъанда, инвестицияланы оьлчевю 15,7 минг манат болуп токътай.
– Буйнакск районда билим беривню, савлукъ сакълавну ва маданиятны ишлерин, гьалын-гюнюн яхшылашдырмакъ учун кёп къаст этиле. Шону натижасы нечикдир? О гьакъда къысгъача айтсагъыз яхшы эди.
– Айтайым. Тюзю, эсгерилген тармакъларда этилген ишлер де аз тюгюл. Кёп затланы айтып да болабыз. «Человеческий капитал» деген бирдагъы бир проект бар. Шогъар асасланып, билим берив тармакъда айрыча план ва программалар онгарылгъан. Шогъар гёре бизин районда «Ана тиллени муаллими», «Яш къаламлар», «Ругьнамачылыкъ» (вдохновение), «Ингилис тилли Дагъыстан» деген ва дагъы да башгъа конкурслар генг кюйде ва оьр даражада оьтгерилди. Оьзге ерлерде йимик, бизде де школа чагъына етмеген балаланы сакълайгъан ожакъларда ерлер къыт. Бизин талапларыбызны, къаст гёрювлерибизни натижасында Тёбен Къазанышда 140 яшгъа ери булангъы кёп арив яшлар бавуну бинасы къурулду. Шону ишлеп, ахырына чыкъмагъа бизге Дагъыстанны Гьукуматы ва айрокъда Хизри Исаевич кёп уллу кёмеклер этди. Шо кюйде Эрпелиде, Бугленде больницалар ишленди. Савлукъ сакълав ожакъланы тарыкъ-герек ясандырывлар булан таъмин этивде де ишлер онглу болма башлагъан. Бир къадар шону таъсиринден районда аврувланы, ишлеме гьюнери бар чагъындагъыланы арасында оьлегенлени санаву аз болгъан. Бары да зат бютюн деп айтсам да, саламатсызлыкъ болур эди. Маданият, спорт тармакъларда да гьал къолайгъа къайтмагъа башлагъан. Неге тюгюл, районну гьакимияты, башында парламентни Председатели Хизри Шихсайитов да булан халкъгъа хайыры тиеген затланы къолай гьайын этивню масъаласын биринчи ерге салгъан
Гертиден де, тюпдеги-оьрдеги гьакимиятгъа адамланы гьайын этип, олагъа яшама багъыйлы шартланы болдурмакъдан артыкъ иш ёкъ. Адамлар болмаса, халкъ ёкъ. Халкъчылыкъ гьиси булангъы жамият болмаса, пачалыкъ ёкъ. Шону гёз алгъа тутуп, энни сама пачалыкъ халкъны айрокъда бек гьайын этме герек. Шо бизин де аслу мурадыбыз. Биздеги ишлени гьалиги барышына къарагъанда, биз бу йыл да социал-экономика якъдан оьсювню Дагъыстан ярышында алдынлыкъ алма болажакъбыз. Кёп ишлер этилип тура. Этме тарыкълы затлар алда дагъы да кёп. Не даражада экенибиз йылны ахырына таба гёрюнер дагъы…
Лакъырлашывну язгъан
Абдулла БУГЛЕНЛИ.
