Уллу ойтанны ичинде ерлешген бырынгъы къумукъ юрт уьстден таба къарагъанда, уллу къазанны ичинде ерлешгендей гёрюне. Айлана якъдагъы авлакъларда, юзюмлюклерде оьсюмлюк­леге къуллукъ этегенлер гёзге илине… Демек, арадан 5 минг йыллар оьтсе де, оьтемишлилер миналы топурагъындан айрылмагъан. Гьалиги четим девюрде де, бар имканлыкъланы къолдан чыгъармайлы ишлеме ва яшама къаст эте десек, гьакъыкъатгъа къыйышмай къалмас.

Оланы алдында бугюн не йимик агьамиятлы борчлар токътагъан?

Бугюн, дагъы да ачыкълашдырып айтгъанда, апрель айны 18-нде Оьтемишде оьтгерилеген оьтемиш жамиятны жыйынында гюнлюк низамгъа бир нече агьамиятлы масъала салынгъан эди.

– Гюнлюк низамгъа салынгъан масъа­лаланы гьакъында эсгере туруп, бир башлап, мен арагъа топуракъ масъаланы салмагъа таклиф этемен, – деп башлады оьзюню сёйлевюн, жыйынны ача туруп, Къаягент райондагъы сиптечи группаны башчысы оьтемишли Нуцалхан Нуцалханов. – Неге тюгюл, бугюн ГУП-ланы (пачалыкъ предприятие) акциялашдырывгъа биз тюбю­къарадан къаршыбыз. Шо саялы да, ГУП-ланы алдан берли де законсуз къурулгъаны саялы гери уруп, совхозгъа айландырып, къайтарып сов­хозну орнуна СПК (юрт хозяйство кооператив) къурмакъны таклиф этемен. Лап да аслусу, Оьтемишни бары да топуракъларын, дазуларын мекенли кюйде токъташдырып, юрт администрацияны ихтиярына гёчюрмекни гьайын этме тюше. Шо масъаланы чечивде бизин районну ва республиканы башчылары, гьар тюрлю оьлчевдеги депутатлары да халкъны инамлыгъын къайтармакъ учун бугюн бизин талапларыбызгъа намуслу кюйде янашгъанны сюер эдик.

Янгылышлагъа бойсынып яшамагъа башлыгентлилер йимик оьтемишлилер де хыял этмей. ГУП-лар къурулагъанда, районну шо замандагъы башчысы мисгин С. Магьамматов, «Оьтемиш» совхозну директору Б. Исмайылов да разилик берген болгъан. Бизин районда шо заманда 8 ГУП ва 4 СПК къурулгъан эди. СПК-ланы къургъанлар бугюн гьёкюнмей, бирлешип-сыкълашып ишлеп де тура, къазанчы да яман тюгюл. ГУП-лардагъы гьал буса рази къалдырмай. О саялы да бизге гьали, гьечден геч де къолай дегенлей, жамиятны пикрусуна къулакъасып, гьакълашып-гьаллашып, асувлу ёлланы тангламакъ парз. Ёгъесе, бизин ихтиярыбызда къалгъан топуракъларыбыз да къолдан чыгъарылажакъ. Алда Оьтемишни топуракълары 25 минг гектарлардан кем тюгюл эди. Гьали буса белгили себеплеге гёре шону уьчден бир пайы да къалмагъан. Мунда ойлашма зат кёп. Шо саялы да мен де, бугюн шу жы­йынны оьтгермеге деп башыма алып, сизин пикруларыгъызны ва таклифлеригизни къаравуллайман. Неге тюгюл, ГУП-лар халкъны пикрусу гьисапгъа алынмайлы, ялгъан кагъызлар этилип, тюпден таба къурулгъан. Муна шо саялы да гьакълашывдан сонг къурулгъан къарарны тувра Россияны Президенти Владимир Путинге етишдирмеге де таклиф этемен.

Артдагъы вакътилерде Дагъыс­тандагъы топуракълагъа къуллукъ етишмей. О саялы да загьмат тёгювню ва гьакъ тёлевню асувлу къайдаларын къоллап иш гёрмеге герек дейгенлер де аз тюгюл. Бу масъаладан Да­гъыстанны Башчылары, Халкъ Жыйынны депутатлары да баш къачырмагъа болмай.

– ДР-ни Халкъ Жыйыныны артда болгъан сессиясында ГУП-ланы масъаласы бирдагъы гётерилди, – деп башлады оьзюню сёзюн къумукъ халкъны тамазаларыны ва шолай да Дёргели юрт  жамиятны советини председатели Абсалитдин Мурзаев. – Белгили болгъаны йимик, «Башлыгент» ГУП-ну приватизация этмеге токъташгъан, къалгъанларыны къысматы нечик болажагъын да заман гёрсетер. О саялы да ерли юрт жамиятлагъа, хантав къалмайлы, увакъ-тюек затлар учун бир-биревню бетин таламай, сыкълашып баш чарасын гёрмеге тюшежек. Башлап топуракъларыгъызны къайтарып алма тарыкъсыз. Сонг ярай, кооператив къурма тарыкъмы, гьар ким онгача ишлемеге сюеми деп ойлашып къарама.

Топуракъ масъала бугюн бизин тюзлюк районларда итти кюйде салынгъан. Бабабюртда, Къараманда ва оьзге ерлерде юрт жамиятлар, ругьани къурумлар халкъны талапларын гьисапгъа алып иш гёрмеге герек. Мени ата юртум Дёргелиде де шолай этиле. Гьалиги заманда бизин рес­публикабызда бир тайпалар къумукъланы топуракъларын чыгъарып алып, оьзге миллетлеге пайлап берсе, шондан сонг Дагъыс­танда парахатлыкъ болажакъ деп гьабас ойлаша. Шондан да сакъ болма тюше. Неге десегиз, шолай янашывну арты эришивлюкге айланып къалмакъ да бар. Топуракъ буса халкъны бирикдирмеге герек.

Муна шо саялы да оьтемишлилени бары да топуракъларын, шону ичинде гёчювюл гьайванчылыкъ учун пайдаландырылагъан ерлерин де къошуп, ерли муниципал къурумну еслигине гёчюрмеге герек. Нге тюгюл де, шо топуракълардан пайдаланагъанлар бугюн республикагъа ва пачалыкъгъа асув бермей. Демек, бёрюлерден, хортмалардан къорумакъ учун топуракъны бир еси болмаса бажарылмай. Шо да болма тарыкъ – ерли муниципал къурулуву. Ишлетмеге сюеген юртлулагъа да топуракъны шондан таба ижарагъа берип харж топласа, ерли социал-экономика масъалаланы ёрукълашдырмагъа рагьат болажагъы гьакъ.

«Ёлдашны» алда чыкъгъан номеринде  уьстде эсгерилген масъалагъа байлавлу болуп «Башлыгентлилер янгылышлагъа бойсынып яшамагъа сюймей» деген макъала печат этилинген эди. Башлыгент юртдагъы сиптечи группаны башчысы Магьаммат Мегьтиев Оьтемишде оьтгерилген жыйында да ортакъчылыкъ этди ва гюнлюк низамгъа салынгъан аслу масъалагъа байлавлу болуп оьз пикруларын малим этди.

– Гертиден де, бир башлап ГУП-ланы гьисабындагъы ва гёчювюл гьайванчылыкъны авлакъларын-отлавлукъларын ерли муниципал къурулувларыны еслигине гёчюреген кюйню этмеге герек, – деп узатды ол оьзюню сёзюн. – Сонг, загьмат тёгювню, ишлетивню ва гьакъ тёлевню масъалаларын бирлешип, гьакълашып-гьаллашып чечмеге тюшежек. ГУП-ланы къурагъанда да оланы кюрчюсю ёкъ эди. Оланы оьмюрю де шо саялы къысгъа экени англашыла. Кооператив къурма сюегенлеге четимлик­лер этмеге де герекмей. Муна шо саялы да бугюн юртну ва  юрт хозяйство предприятиелени гьакимлери шо масъаланы халкъ булан бирликде, барышып чечсе, гележеги инамлы ва хайырлы болур.

Оьтемишде бугюн ГУП булан янаша загьмат тёгеген айрыча хозяйстволар, ижарачылар ва сабанчы агьлюлер де ёкъ тюгюл. Оланы атындан сёз Арсланали Зайнарбековгъа бериле.

– Шунда жыйылгъанланы бириси де арагъа салынгъан масъаладан арек адамлар тюгюл,  – деп башлады ол оьзюню сёзюн. – Мени де оьз топурагъымдан айрылмагъа хыялым ёкъ. О саялы сабанчы агьлю къуруп чалышаман. Гьайван-мал сакъламакъ учун отлавлукълар да, ем оьс­дюрме сюрюлеген ерлер де бизге тарыкъ. О саялы да бары да топуракъланы ерли муниципалитетге гёчюрсек, шондан таба ижарагъа пай алып ишлетмеге бизге онгайлы болажагъы шекликни тувдурмай. Алда гёчювюл гьайванчылыкъгъа топуракълар 60 йылгъа берилген деп башыбыз-гёзюбюзню чырмадылар. Муна гьали де экинчи толкъунуна урунабыз. Гьасили, дагъы да 49 йылгъа ижарагъа берегенде де бизге сорап авара болмады. Шо халкъны гьаките. Къачан болгъунча Оьтемишни топуракълары булан гьар тюрлю оьлчевдеги гьакимлер, депутатлар савдюгер этип, оьзлер къазанып, халкъны буса янчып туражакъ? ГУП-лагъа да ахыр салма заман болгъан, оланы тынышы битген.

Артдагъы йылларда гьакимликни арасындагъы байлавлукълар уьзюлген, инамлыкъ къалмагъан деген меселдеги сёзлер айлана ягъыбызда чакъда-чакъда къулакъгъа чалына.

– Эгер де, бизин пикрубузну гьисапгъа алмай, бу гезик де оьрдеги гьакимлер ва депутатлар «Оьтемиш» ГУП-ну акциялашдырагъан ёлну тутса, гележекде мен дагъы бир сайлавларда да ортакъчылыкъ этмежекмен, – деди юрт советни депутаты Исламали Мугьутдинов. – О саялы да айлана якъгъа айтды-къуйтдулар чыкъмасын учун, гьакимиятны чалышыву, не булан машгъул болагъаны халкъгъа да толу кюйде ачыкъ болма тюше.

ГУП-лагъа къаршылыкъ билдирип сёйлегенлени арасында оьтемишли Сайпулла Агьматовну сёйлевю айрыча тергевню тартмай болмады.

– Алда Оьтемишни 25 минг гектар авлагъы бар эди буса, гьали шону 7 минги де къалмагъан. Биревлени пайдасы учун къурулгъан ГУП-лар, гёчювюл гьайванчылыкъ учун отлавлукълар дей туруп, бизин ерли халкъны якъ-якъгъа чачылма борчлу этдилер. Оьтемишлилени гележек наслулары гьакъда ойлашмагъа ва топуракъланы толу кюйде ерли гьакимликни еслигине гёчюрмесе ярамай. Топуракъланы ишлетмек учун бирлешип онгайлыкълар яратсакъ, къазанч этмеге шо заман тынч болажакъ. ГУП деп ат да тагъып, йыл боюнда хыйлы къыйын, харж этип болдурулгъан юзюмню килосун «Дагвинодан» 10–11 манатгъа къыйматлап талап тургъаны таман. Базарларда буса юзюмню килосу 30-60 манатлардан кем тюгюл. Муна шо саялы да юртлуларымны къыйыны кепекге чыгъарылагъаны халкъны къазапландыра.

Жыйында чыгъып сёйлегенлени пик­рулары бир-бирине рас гелегени тамаша тюгюл.

– Эгер де гьакимлер ва депутатлар оьзлени тувра борчларына намуслу кюйде янаша эди буса,озокъда, гьар тюрлю жамиятлар, сиптечи группалар, шу меселдеги жыйынлар, гьар тюрлю оьлчевдеги митинглер, ёл къыркъывлар болмажакъ эди, – деп башлады оьзюню сёзюн оьтемишли Абдулсалам Гьажиев. – Озокъда, топуракъларыбызны алгъан булан иш битмей, шоланы нечик ва не булан ишлетмеге гереги гьакъда да ойлашмагъа тюше. Тюзюн айтгъанда, мен оьзюм де ГУП-ланы акционер жамиятлагъа айландырывгъа рази тюгюлмен ва кооператив къурма тарыкъ деп таклиф берегенлени яныман. Топуракъны еси ерли гьакимлик болмагъа тарыкъ.

Оьтемишде болгъан уллу жыйында республикабызны оьзге шагьарларындан, башгъа районларындан ва юртларындан гелген вакиллер де ортакъчылыкъ этди.

– Бугюн биз топуракъларыбызны къысматы гьакъда ойлашма жыйылгъанбыз, – деди оьзюню сёйлевюнде Къаягент юртну гьаким башчысы Анвар Гьюсейнов. – Айтмагъа сюегеним, шоланы нечик къайтарма тарыкъ, нечик ишлетмеге герек деген ва шолай оьзге меселдеги соравлагъа кюрчюленип, асувлу ёлланы тангламагъа тарыкъбыз. Биринчилей, юртда юрт хозяйство предприятиени башчысыны ва ерли гьакимликни башчысыны арасында татывлукъ ва сыкълашыв болма тарыкъ. Ёгъесе, бугюн гюнлюк низамгъа салынгъан масъа­лаланы айланасында халкъны бирлешдирмеге четим болажакъ. Бизин ра­йонда 8 ГУП бар, айтмагъа сюегеним, бугюн шолар барысы да бирлешип, бир муратгъа байланып иш гёрмеге герек.

Халкъ бирлешмеге герек деген пикруну якълайгъанланы арасында къазапланып сёйлейген ёлдашлар да ёкъ тюгюл эди.

– Эгер де шу гюнлюк низамгъа салынгъан масъалабызгъа гёре оьрдеги гьакимият къурумлар сесленмей, сангырав къалып тура буса, шо топуракъланы оьзюбюз чыгъып пайлап ес болма герекбиз, – деди оьтемишли Осман Алишихов.

Райондагъы оьзге юртланы муниципал къурулувларыны атындан Герга ерли гьакимликни башчысы Абдулла Къурбановгъа да сёз берилди.

– «Дагвино» иш этип о заман лап да къолай экономикасы булангъы хозяйстволаны ГУП-лагъа айландырывгъа тувра баш къошду, – деп башлады оьзюню сёзюн А. Къурбанов. – Натижада не болду? Юзюмчюлеге къалды нагьы, бары къаймагъына – хайырына оьзлер ес болду. Шо гьакъда эрише туруп, бизге де хыйлы-хыйлы судлагъа чыкъмагъа тюшдю. Гертиден де, ГУП-лар – башында законланы гери уруп къурулгъан предприятиелер. Шо саялы да муна бизин хоншубузда Гьайдакъ ра­йондагъы «Жавгьат» деген ГУП да тозулду. Айтмагъа сюегеним, бу масъалада бизин талабыбызны районну гьаким башчылары да толу кюйде якъламагъа тарыкъ.

Жыйында ерли гьакимликлени ва шолай да юрт хозяйство предприятиелени башчылары биригип иш гёрсе, арагъа салынгъан масъаланы чечме къыйын болмажагъы гьакъда эсгерилди. Шогъар сесленив гьисапда Оьтемиш муниципал къурулувуну башчысы Жамалутдин Алиев де оьз пикруларын ачыкъ этди.

– Мени «Оьтемиш» ГУП-ну директору Арсланали Ибрагьимовгъа бир де къаршылыгъым ёкъ, – деп узатды ол оьзюню сёзюн. – Биз бирлешип, гьакълашып-гьаллашып ишлейбиз. Гьали де шо ёлдан тайышмагъа ва оьтемиш жамиятны талапларын гери урмагъа хыялыбыз ёкъ. Айтагъаным, биз де акциялашдырывгъа къаршыбыз ва халкъ айтгъанны яшавгъа чыгъарма герекбиз. Къаягент райондагъы ГУП-ланы арасында борчлар топламайлы, оьз ишин оьзю юрютме бажарагъанлары 4 бар. Тюзюн айтгъанда, шоланы арасында «Оьтемиш» ГУП да бар.

– ГУП болсун, МУП болсун, СПК болсун – топуракъны асувлу кюйде ишлетмек учун загьмат тёгювню ва гьакъ тёлевню асувлу къайдаларын пайдаландырмагъа тюше, – деди оьзюню сёйлевюнде «Оьтемиш» ГУП-ну директору Арсланали Ибрагьимов. – Мен бир заманда да ГУП-ланы якъламагъанман,  гьали де якъламайман. Ишлеме сюе бусакъ, башюсте, алайыкъ бары да топуракъланы ерли къурулувуну гьисабына, сонг къурайыкъ СПК. СПК болсун, онгача ишлемеге сюегенлер болсун, ерли администрациядан таба ижарагъа алып ишлетейик. Неге тюгюл, арт вакътилерде уьстден таба гелеген гьар тюрлю тергевлерден де биз таза безгенбиз. Демократияны шартларында гьар адам, агьлю, коллектив, муниципал къурулуву оьз ишин оьзю юрютме герек пачалыкъны алда йимик савуп турма бажарылмай.

– О саялы да бизге гёчювюл гьайванчылыкъны топуракъларын да къайтарма тарыкъ, –  деп якълады А. Ибрагьимовну пикрусун оьтемишлилер, районну юрт хозяйство управлениесини заместители Расул Абдуллаев ва далапчы Гагу Гьасанбеков.

ГУП-ланы къалмагъалы хоншу Къарабудагъгент районда да бугюн гётерилегени негьакъ тюгюл.

– Бу масъала бизин юртда да итти кюйде салынгъан, – деди уллубийавуллу Надирсолтан Абдурагьманов. – Биз юртда митинг этип, ГУП-ну орнуна МУП да къурдукъ. Буссагьат да шо алдагъы ГУП-да деп саналагъан ерлерибизни толу кюйде къайтармакъ учун ДР-ни  мюлк министерлиги булан байлавлукъда иш гёрюп турабыз. Шону толу кюйде яшавгъа чыгъармакъ учун биз барыбыз да сизин булан бирлешип, кёмеклешип, натижалы иш юрютмеге де хыял этебиз.

Жыйында этилген докладны ва сёйлевлени натижаларыны жамы чы­гъарылды ва хас къарар къабул этилинди.

Шо къарарда ГУП-ланы акция жамиятлагъа айландырывгъа къаршылыкъ билдирилип, топуракъланы толу кюйде ерли гьакимликлеге алып, кооперативлер яда буса онгача агьлю хозяйстволар къуруп ишлетмеге герек деген пикру айрыча хат булан эсгерилди.

 

Къ. Къараев.

Суратларда: Оьтемишде оьтгерилген жыйынны ортакъчылары.

Автор чыгъаргъан суратлар.