Яратгъаныбыз оьзюню сюйген къулларына пагьмуну лап чомарт кюйде, Гюнню меселинде йимик гючлю этип бередир. Бизин халкъны къысмат-ирисине тюзевлю къошум этген Барият Муратовагъа мен бизин сагьнаны, шондан да оьтюп, умуми уьйкен тюрк сагьнаны Гюню деп айтмакъны арив гёремен.
Эсигизге гелмесин ону яшав ёлу къаткъакъсыз болгъан деп. Уллу пагьмуну еси болмакъ кёп чыдамлыкъны талап эте. Шолайланы, онгай тюшгенде, гюллеп, «чюмлеп» негьакъ къыйнайгъанлар да ёлукъмай къалмай. Барият шолай «писликлени» де закъуму булан акъубаларын башдан аз оьтгермеген.
Дагъы затлагъа тие турмай, мен бу ерде Барият Солтанмежитовна Москвада турагъан оьзюню пагьмулу къурдаш-сырдашы, макъталгъан актриса Людмила Григорьевна Ивановагъа ичи янып язгъан кагъызындан бир гесекни эсгерип оьтмекни арив гёремен:
«Мени жандашым Людочка! Айлана якъда болуп турагъан чакъы гьарасат!.. Шоланы мен англап да, суратлап да ахырын-тюбюн тапмай тураман. Театргъа багъышлап оьмюрюмню 60 йылын йибергенмен. Оьзюмню иш-саниятымны авур, къыйын йылларда башлагъан эдим. Дагъыстанны инчесаниятын малим эте туруп, мен бютюн Кавказны эллегенмен, Россияны хыйлы бойларында болгъанман. Гьар йыл дегенлей гастроллагъа 3–4 тирет юрюй эдим. Лап баш ролланы алгъанман. Уьстевюне, концертлер де бере бола эдим. Тазза арыгъанман. Театр саялы агьлюм бузулду.
МХАТ-ны башын тутгъан Абрикосов бир вакъти Москвадагъы театргъа ойнама гел деп магъа кёп къаныкъды. Шонда да бармадым. Бир арада Бакюге чакъыргъан эдилер. Шону да гери урдум. Оьзюмню анадаш театрым мени милли маканым экенге бармадым. Бир тайпа гюнчюлер «элейлер», рагьат къоймайлар…
Театр мени жанымны оьр ягъында. Театрны мен бек къызгъанаман… Тазза тойгъанман къайдагъы пышдырыкълардан. Мен таймагъа арза да язгъанман. Оьз театрымны, оьз халкъымны, тувгъан еримни, Дагъыстанны гьатсыз кёп сюемен…».
Неге буса да пагьмусу оьзгеленикинден эсе кёп артыкъ адамланы къысматы кёбюсю гьалда къыйынлы бола. Нечесе-нечесе уллу шаирлени, артистлени, алимлени… яшав ёлу, къысматы да шогъар шагьат. Неге тюгюл, оланы гьакъыл «къулачы» дюньялыкъны дынкъын-мынкъын башгъаланыкинден эсе генг кюйде къуршай, сырыны-хырыны дериялар чакъы теренин къоллай ва яхшы бойлай.
Оьзюню союн-боюн малайиклер «оьпген», авазын, ангын кёклер кюйлеген Барият Муратова оьзюню оьзлюгю, барлыгъы булан миллетибизни бай тарихини бир гесегин, талайын торлагъан гьайран жавгьардыр. Жавгьарны сюзюк бетин буса агъып-гетип турагъан девюрлер де не тунукъ, не нас этмей.
Айтагъаным, арабызда оьзю ёкълу хыйлы бола буса да, ону келпети, ол сагьнада яратгъан 200-ден къолай келпетлени гьар бириси буссагьат да халкъыбызны эсинде. Ону аламат ангы гьали де сёнмеген. Ону ролланы тазза жаны-къаны булан ойнайгъан кюю айтма бир иш зат эди! Ону санларыны гьар-бир тербенишини, гёзю-къашыны, энглерини ойнавларыны гьариси бир оьзтёрече келпетни нече де пагьмулу кюйде ярата эди. Ол, Барият кююнде къалып да гьар рольну, келпетни къалибине де гирип, танылмасдай башгъача болмагъа да бажара эди. О буса оьр ва бютюн сагьна усталыкъны гьакъ герти белгисидир. Уллу да, яш да Барият ойнайгъан спектакллени бирин къутгъармай эди. Халкъны шу даражада сюювюн къазанмагъа кимге буса да насип болмай.
Эслеген эдигиз буса, артдагъы заманларында Барият Солтанмежитовна ананы ролюн ойнамагъа, ананы асил келпетине гирмеге кёп урунгъан эди. Бизге къардаш къыргъыз халкъны дюньягъа аты айтылгъан уланы Чингиз Айтматовну «Ана топуракъ» деген пьесасында ананы ролюн Барият ойнайгъан кюйде гьеч дагъы бирев оздуруп ойнап болармы эди экен? Ол шонда Толгъанайны ролюн ойнай туруп этеген лакъырны таъсири буссагьат да юрегиме лабар салгъан кюйде. О гёрюнюш мени, мени йимик оьзге къаравчуланы да оьзюне иннемей соруп алып къойгъан йимик болгъан эди. Ону гьакъ юрекден дегенлей къайгъырып сёйлейген, сагьнадан айланагъан кююне къарап, оьзлюгюнден къарнынг къайнап гете эди. Бирдагъы керен айтаман, булай гьалгъа къаравчуну тарытма бола янгыз уллу, кёп у-у-л-лу пагьму!
Шолай тюгюл эди буса, оьзюне 21 йыл болагъанда Дагъыстанны халкъ артисткасы деген оьр атгъа ол ес болуп бажармас эди. О герти! Сонггъа таба берилген СССР-ни халкъ артисткасы деген ат да огъар тюз берилген ва нечакъы бола буса да гьалал да дюр эди. Сонг дагъы да РСФСР-ни К. Станиславскийни атындагъы Пачалыкъ савгъаты берилгени де кёп затны англатып къоя. Барият Солтанмежитовна нечесе уллу орденлеге, санавсуз кёп медаллагъа ес болгъан. Ол оьз заманында СССР-ни Оьр Советини депутаты да дюр эди. Уьзюрюсю болуп гелеген нечесе адамлагъа о йылларда ону кёп кёмеклери де тийген.
Миллетни шолай Бийкесине алгъышлар азлыкъ эте деп эсиме геле. Неге тюгюл, оьзюню бары оьмюрюн ол инчесаниятгъа багъышлап йиберген, чинкдеси оьз миллетини менлик, оьзденлик кекелин кёкге тийдирген тири Бийкебизге Тенгир о дюньяда 7-нчи женнетни тёрюн берсин!
Бу 2014-нчю йыл Маданиятны йылы деп билдирилген. Барият Муратованы 100 йыллыгъы шогъар рас гелегенликни айрыча маънасы, аламаты бар деп ойлашаман. Неге тюгюл, дюньялыкъ маданиятны, инчесаниятны мол терегини оьзегин де, бютюнлей боюн да демлендиреген Барият йимик уллу ва бийик пагьмулардыр.
Буссагьат Дагъыстанны ер-еринде Барият Солтанмежитовнаны 100 йыллыгъына багъышланып арив-арив эсделик жыйынлар ва мажлислер оьтгерилип тура. Лап артда Анжиде савлай Дагъыстанны оьлчевюнде де байрам ва шатлыкъ чаралар оьтгерилежек. Ону юрту Жюнгютейде де Бариятны эсделик байрамына гьазирлик ишлер юрюлюп турагъанны мен билемен. Эки якъдан да шо гюнгю шатлыкъгъа къонакълар гелмей къалмас. Магьамматрасул Алхлаев савунда ону бир юбилейине Жюнгютейде огъар онгарып берген (гелгенде, гетгенде турмакъ учун) уьй бар эди. Мен англагъан кюйде, шо гьали онглу гьалда тюгюл дей. Сонг да, ону къабуруну гёрюнюшю де ону оьзюню атына ва даражасына гёре тюгюл дейлер. Гьал, гертиден де, шолай буса, юртну гьакимияты да кёмеклешип, юрт школадагъы пионер къурумну гьаракатын да къуршап, шо ерлени бир эпге гелтиреген кюйню этме яхшы эди!
О даражадагъы адамны тургъан ва даимликге ятагъан ерине тийишли къарав болдурмакъ ва тергев булан къуллукъ этмек, бир ягъындан, зувап да дюр, бирдагъы ягъындан, тазза англавлукъну ва адамлыкъны борчу да, белгиси де дюр.
Неге тюгюл, ол оьзюню азиз ва бырынгъылыгъы булангъы багъыйлы миллетине оьмюрю бар чакъы заман егилип яшап гетген ва миллетини атын данггъа чыгъаргъан халкъ Къызы, Ханымы эди.
Бу макъаламны ахырын мен Б. Муратовагъа багъышлап язгъан назмумну бир байты булан тёшлеме сюемен:
Эсигизге гелмесин ону яшав ёлу къаткъакъсыз болгъан деп. Уллу пагьмуну еси болмакъ кёп чыдамлыкъны талап эте. Шолайланы, онгай тюшгенде, гюллеп, «чюмлеп» негьакъ къыйнайгъанлар да ёлукъмай къалмай. Барият шолай «писликлени» де закъуму булан акъубаларын башдан аз оьтгермеген.
Дагъы затлагъа тие турмай, мен бу ерде Барият Солтанмежитовна Москвада турагъан оьзюню пагьмулу къурдаш-сырдашы, макъталгъан актриса Людмила Григорьевна Ивановагъа ичи янып язгъан кагъызындан бир гесекни эсгерип оьтмекни арив гёремен:
«Мени жандашым Людочка! Айлана якъда болуп турагъан чакъы гьарасат!.. Шоланы мен англап да, суратлап да ахырын-тюбюн тапмай тураман. Театргъа багъышлап оьмюрюмню 60 йылын йибергенмен. Оьзюмню иш-саниятымны авур, къыйын йылларда башлагъан эдим. Дагъыстанны инчесаниятын малим эте туруп, мен бютюн Кавказны эллегенмен, Россияны хыйлы бойларында болгъанман. Гьар йыл дегенлей гастроллагъа 3–4 тирет юрюй эдим. Лап баш ролланы алгъанман. Уьстевюне, концертлер де бере бола эдим. Тазза арыгъанман. Театр саялы агьлюм бузулду.
МХАТ-ны башын тутгъан Абрикосов бир вакъти Москвадагъы театргъа ойнама гел деп магъа кёп къаныкъды. Шонда да бармадым. Бир арада Бакюге чакъыргъан эдилер. Шону да гери урдум. Оьзюмню анадаш театрым мени милли маканым экенге бармадым. Бир тайпа гюнчюлер «элейлер», рагьат къоймайлар…
Театр мени жанымны оьр ягъында. Театрны мен бек къызгъанаман… Тазза тойгъанман къайдагъы пышдырыкълардан. Мен таймагъа арза да язгъанман. Оьз театрымны, оьз халкъымны, тувгъан еримни, Дагъыстанны гьатсыз кёп сюемен…».
Неге буса да пагьмусу оьзгеленикинден эсе кёп артыкъ адамланы къысматы кёбюсю гьалда къыйынлы бола. Нечесе-нечесе уллу шаирлени, артистлени, алимлени… яшав ёлу, къысматы да шогъар шагьат. Неге тюгюл, оланы гьакъыл «къулачы» дюньялыкъны дынкъын-мынкъын башгъаланыкинден эсе генг кюйде къуршай, сырыны-хырыны дериялар чакъы теренин къоллай ва яхшы бойлай.
Оьзюню союн-боюн малайиклер «оьпген», авазын, ангын кёклер кюйлеген Барият Муратова оьзюню оьзлюгю, барлыгъы булан миллетибизни бай тарихини бир гесегин, талайын торлагъан гьайран жавгьардыр. Жавгьарны сюзюк бетин буса агъып-гетип турагъан девюрлер де не тунукъ, не нас этмей.
Айтагъаным, арабызда оьзю ёкълу хыйлы бола буса да, ону келпети, ол сагьнада яратгъан 200-ден къолай келпетлени гьар бириси буссагьат да халкъыбызны эсинде. Ону аламат ангы гьали де сёнмеген. Ону ролланы тазза жаны-къаны булан ойнайгъан кюю айтма бир иш зат эди! Ону санларыны гьар-бир тербенишини, гёзю-къашыны, энглерини ойнавларыны гьариси бир оьзтёрече келпетни нече де пагьмулу кюйде ярата эди. Ол, Барият кююнде къалып да гьар рольну, келпетни къалибине де гирип, танылмасдай башгъача болмагъа да бажара эди. О буса оьр ва бютюн сагьна усталыкъны гьакъ герти белгисидир. Уллу да, яш да Барият ойнайгъан спектакллени бирин къутгъармай эди. Халкъны шу даражада сюювюн къазанмагъа кимге буса да насип болмай.
Эслеген эдигиз буса, артдагъы заманларында Барият Солтанмежитовна ананы ролюн ойнамагъа, ананы асил келпетине гирмеге кёп урунгъан эди. Бизге къардаш къыргъыз халкъны дюньягъа аты айтылгъан уланы Чингиз Айтматовну «Ана топуракъ» деген пьесасында ананы ролюн Барият ойнайгъан кюйде гьеч дагъы бирев оздуруп ойнап болармы эди экен? Ол шонда Толгъанайны ролюн ойнай туруп этеген лакъырны таъсири буссагьат да юрегиме лабар салгъан кюйде. О гёрюнюш мени, мени йимик оьзге къаравчуланы да оьзюне иннемей соруп алып къойгъан йимик болгъан эди. Ону гьакъ юрекден дегенлей къайгъырып сёйлейген, сагьнадан айланагъан кююне къарап, оьзлюгюнден къарнынг къайнап гете эди. Бирдагъы керен айтаман, булай гьалгъа къаравчуну тарытма бола янгыз уллу, кёп у-у-л-лу пагьму!
Шолай тюгюл эди буса, оьзюне 21 йыл болагъанда Дагъыстанны халкъ артисткасы деген оьр атгъа ол ес болуп бажармас эди. О герти! Сонггъа таба берилген СССР-ни халкъ артисткасы деген ат да огъар тюз берилген ва нечакъы бола буса да гьалал да дюр эди. Сонг дагъы да РСФСР-ни К. Станиславскийни атындагъы Пачалыкъ савгъаты берилгени де кёп затны англатып къоя. Барият Солтанмежитовна нечесе уллу орденлеге, санавсуз кёп медаллагъа ес болгъан. Ол оьз заманында СССР-ни Оьр Советини депутаты да дюр эди. Уьзюрюсю болуп гелеген нечесе адамлагъа о йылларда ону кёп кёмеклери де тийген.
Миллетни шолай Бийкесине алгъышлар азлыкъ эте деп эсиме геле. Неге тюгюл, оьзюню бары оьмюрюн ол инчесаниятгъа багъышлап йиберген, чинкдеси оьз миллетини менлик, оьзденлик кекелин кёкге тийдирген тири Бийкебизге Тенгир о дюньяда 7-нчи женнетни тёрюн берсин!
Бу 2014-нчю йыл Маданиятны йылы деп билдирилген. Барият Муратованы 100 йыллыгъы шогъар рас гелегенликни айрыча маънасы, аламаты бар деп ойлашаман. Неге тюгюл, дюньялыкъ маданиятны, инчесаниятны мол терегини оьзегин де, бютюнлей боюн да демлендиреген Барият йимик уллу ва бийик пагьмулардыр.
Буссагьат Дагъыстанны ер-еринде Барият Солтанмежитовнаны 100 йыллыгъына багъышланып арив-арив эсделик жыйынлар ва мажлислер оьтгерилип тура. Лап артда Анжиде савлай Дагъыстанны оьлчевюнде де байрам ва шатлыкъ чаралар оьтгерилежек. Ону юрту Жюнгютейде де Бариятны эсделик байрамына гьазирлик ишлер юрюлюп турагъанны мен билемен. Эки якъдан да шо гюнгю шатлыкъгъа къонакълар гелмей къалмас. Магьамматрасул Алхлаев савунда ону бир юбилейине Жюнгютейде огъар онгарып берген (гелгенде, гетгенде турмакъ учун) уьй бар эди. Мен англагъан кюйде, шо гьали онглу гьалда тюгюл дей. Сонг да, ону къабуруну гёрюнюшю де ону оьзюню атына ва даражасына гёре тюгюл дейлер. Гьал, гертиден де, шолай буса, юртну гьакимияты да кёмеклешип, юрт школадагъы пионер къурумну гьаракатын да къуршап, шо ерлени бир эпге гелтиреген кюйню этме яхшы эди!
О даражадагъы адамны тургъан ва даимликге ятагъан ерине тийишли къарав болдурмакъ ва тергев булан къуллукъ этмек, бир ягъындан, зувап да дюр, бирдагъы ягъындан, тазза англавлукъну ва адамлыкъны борчу да, белгиси де дюр.
Неге тюгюл, ол оьзюню азиз ва бырынгъылыгъы булангъы багъыйлы миллетине оьмюрю бар чакъы заман егилип яшап гетген ва миллетини атын данггъа чыгъаргъан халкъ Къызы, Ханымы эди.
Бу макъаламны ахырын мен Б. Муратовагъа багъышлап язгъан назмумну бир байты булан тёшлеме сюемен:
…Тоюп болардай гьал ёкъ
Сени бюлбюл сесингден.
Яшайсан, яшажакъсан
Сен халкъынгны эсинде…
Абдулла БУГЛЕНЛИ.
