Больницада кюйсюз болуп ятаман. Шолай вакътиде, докторланы гьайлы къараву болса да, ялкъывлу бола. Газет тюшсе, башдан-аякъ охуп чыгъасан. Шо гюнлерде палатадагъы ёлдашыма къардашы хыйлы тюрлю газетлер алып гелди. Шоланы арасында февраль айны 21-нде чыкъгъан «Черновик» деген газет де бар эди. Шо газетни 11-нчи бетиндеги Новолак районну Марки деген юртлусу Жалут Къурбановну «Немного истории» деген макъаласы тергевюмню тартды.
Макъалада 1944-нчю йыл къазикъумукъ халкъны Дагъыстанны Хасавюрт районуна гёчюрюлгенлигине байлавлу язылгъан. Гертилей де, топуракъ масъала, «Ватан» деген англавлар – мени къумукъ гьисапда тезден берли къыйнайгъан масъалалар. Къазикъумукълу Жалутну да шо масъалалар терен ойлашдырагъаны, талчыкъдырагъаны англашыла.
«Яхшы эсимде бар, – деп яза Ж.Къурбанов, – магъа шо заман 10 йыл бола эди, бирев де ят эллеге, ят адамланы мюлклерине гёчме сюймей эди, йылай эдик, къаршылыкъ билдире эдик. Асрулар боюнда яшагъан ерлерибизден гетмеге сюймей эдик. Онда бизин юртларыбыз улав, аталарыбызны, аналарыбызны, агъаларыбызны, къызардашларыбызны къабурлары къаравсуз къалды. Гьакимият давдан сонг сав къайтгъанланы сама хатирин этмеди…»
Сюргюнге тюшген мычыгъыш юртланы топуракълары дагьнили, сюрюлеген ерлер деп эсгере автор. Къазикъумукълулар да, къыйынлыкълагъа бойсынмай, янгы ерлерде колхозлар къуруп яшавлукъ этмеге башлагъан. 1957-нчи йылны июль айыны 16-сында СССР-ни Оьр Советини Указы булан алыслагъа сюргюн этилип йиберилген мычыгъышлагъа, ингушлагъа, къарачайлагъа ватанына къайтмагъа ихтияр бериле. Шо йылларда мычыгъышланы – акъийлилени авадан кёп пайы Хасавюрт районда ерлешдириле. Олар учун Нурадиловну атындагъы, «Яхсай», «Дагъыстан», «Дружба» деген совхозлар къурула, школалар, больницалар, яшлар бавлары ишлене. Узакъ къалмай мычыгъышланы кёплери сюргюн этилгинче алда тургъан Авух, артда болгъан Новолак районгъа, оьзлени аталарындан къалгъан мюлклеге гёчме башлай. Шону натижасында эки де халкъны арасына татывсузлукълар тувулуна ва иттилеше. Бу ерде масъаланы гьакимият къурумлар 1957-нчи йылдан бугюнге ерли неге чечмей турагъаны англашылмай.
Бары да зат тенглешдирив булан аянланагъанын яшав исбат эте гелген. Тек Жалут Къурбанов неге буса да оьзюню макъаласында къазикъумукъ юртланы гючден гёчюрюлюп, гьали де къыйыкъсытылагъанын эсгере туруп, къумукъ Таргъу, Кахулай, Албёрюгент юртланы халкъыны гьалы тап шолай экенни атын да чыгъармай. Уьстевюне, къумукъ юртланы талапларына адилсиз кюйде янаша туруп, Дагъыстанны Гьукуматы олагъа оьз топурагъында не юрт, не район къурмагъа къоймай тура. Акъийли мычыгъышлар сюргюнден къайтгъан сонг тувма топурагъында юрт да, район да къуруп яшамагъа сюелер. Шону учун пачалыкъны янындан кёмек де талап этмейлер.
Оьрде эсгерилген къумукъ юртланы халкълары 1957-нчи йылдан сонг минг йыллар булан яшавлукъ этип тургъан, сени йимик, Жалут Къурбанов, «аталары, аналары, агъалары, къызардашлары, юртлулары» гёмюлген топуракълагъа къайтып, яшав сюрювюн узатдылар. Ондан къайры да, уьч де юртну халкъы «Къараман» бойдагъы ата-бабаларындан къалгъан топуракъларындан 195 гектар ер берсин деп талап этегенли нечакъы заман бола.
Ёлдаш Ж.Къурбанов, сен айтагъан кюйде, Ахар, Гамиях, Дучи, Марки, Сундарали, Гаркаси, Янгы Кули, Чапаева, Шушия юртланы халкъы «мычыгъышланы – акъийлени ватанына бакъгъан якъдагъы талпынывун, оланы муратларын англай, Дагъыстан Республикада парахатлыкъ болдурувну якълай туруп, кёп къыйынлыкълагъа тарыгъан Новолак районну халкъы Солакъ зонаны тузлу топуракъларына гёчмеге разилик берген». Шо «разиликге» «разилик» гьисапда нече миллионлар булан акъча харж этилип тура. Шо харжны «Горы» деген программаны яшавгъа чыгъармакъ учун бакъдыргъан буса пайдалы болмасмы эди? Бирдагъы янындан, оьрде атлары эсгерилген къазикъумукъ юртланы халкълары да аталарыны варислигине ес болур эди.
Шулай гьалгъа байлавлу къумукъланы терек басгъан да ичкъына, япыракъ басгъан да ичкъына деген айтыву бар.
Автор: Д. АЛКЛЫЧЕВ.
