Анвар Гьажиев яш йылларында комсомолгъа къошулуп, ону ишлеринде актив ортакъчылыкъ этип, яшлай адабиятгъа къошулуп, оьзюне 20 йыл болагъанда «Янгырыв» деген биринчи китабын чыгъарды. Сонггъа таба, къаныгъывлу кюйде ишлеп, йылгъа яш буса да, йыргъа баш болуп, кёп гёзел шиърулар ва поэмалар язып, халкъ арада гьюрмет ва сююв къазанды. Гьатта оьзюнден чакъгъа уллулагъа да яратывчу ишге нечик янашмагъа герекни уьйрете:
Къысгъа язмакъ – къыркъ чайнамакъ, бир ютмакъ,
Охувчуну юрегинде ер тутмакъ.
Узун язмакъ – ютуп турмакъ чайнамай,
Охувчуну къыйнап, оьзюн къыйнамай, – дей шаир.
Яшав Анвар учун – Тенгирибиз инсанны тергемеге берген сынав ёл. О ёлгъа уллу иш тергевлю, гьатта гёз гёрмейгенни де гьакъыл булан гёрюп, гьар агьвалатны юз ахтарып, танг англап янашма герек дей. Загьмат Анвар учун – яшавну баш ёлу. Эгерден шо ёл рагьмулу, къылыкълы, эдепли ёл буса, огъар юз де, минг де берилмеге герек. Айрокъда яшавну къурагъан загьматчылагъа тергевлю, гьайлы, гьатта гьюрметли, исси янашыв тарыкъ. Шо саялы шаирни юреги сююв отдан толма тарыкъ, дей ол:
Йыр язгъынча, юз талпындым кёклеге,
Бир етишип, гюнге къалам мандырма…
Сююв отун сёнмесдей бир яндырма.
Адилли, уллу иш рагьмулу ёлда яшайгъан бизин Ватаныбызгъа рагьмусуз душман намарт чапгъын этгенде буса, шаир, юз ойлап, шакъыгъа бир тийдирип къаламын дав майданда юз оьлюп, бир тирилген солдатланы гьакъында йырлар яза. Сонг да, загьматчыларда намус-ягь, солдатларда ругь ва къоччакълыкъ тувдурагъан ва адилли яшав къурдургъан уьлкени макътай, ону гьакъында сёз айтмакъны кёп уллу жаваплы ишге, сыйлы борчгъа санай ва уллу иш тындырыкълы янаша:
Эркин загьмат Анвар учун – уллу берекет, гёзеллик ва зор тарбиялавчу. Пагьмугъа, касбугъа гёре юрек сайлагъан загьмат сигьрулу гючге (зор къуватгъа) айлана. Къурувчулагъа багъышлангъан «Сувдагъы юлдузлар» деген уллу иш чебер ва маъналы шиърусундагъы булай байт ону кёп арив исбатлай:
Ярны яргъа уруп, йыргъа ий этип,
Оьзенлеге от къусдуруп геройлар,
Юлдузлагъа сувда урчукъ ийиртип,
Адамлагъа ерде насип ёрайлар.
Шо дёртлюкдеги гёзел келпетлени яратмакъ учун, нечакъы яратывчу ой, тергев, англав, гёзелликге талпыныв, гёнгюл тарыкъ?! Муна шолай къастлы ишге айта къумукълар: минг оьлчеп, бир гесе деп. Бу – яратывчу загьматны сююнчге айлангъан зор гючю! Шиъруну ахырынчы байтын охусанг, дагъы да бек сукъланып къаласан:
Йыл гёзюне йырны саплап, танг къата,
Гёзелликни йыртып къара пердевюн.
Янгы гюнюнг яхшы болсун, Ватаным,
Сени гёзюнг йимик бизге ерде гюн!
Анвар, бир де инжимей чечекден-чечекге къонуп, бал сув жыягъан балжибин йимик, оьзю балдан артыкъ сюеген чебер сёзню уьстюнде алгъасамай, ишинден кёп алып, бир-бирде буса ону къара къулу болуп, яратгъан шиърулары – чебер сёзню, поэзияны сюеген охувчулагъа да, гьатта язывчулагъа да берекетли дарс ва уллу сююнч. Шо – оьсювню тюз ёлу!
Бизин уллулар кёп айта бола: алгъасамай, этеген затынгны бютюн эт – бирев де бу ишни нечакъы вакъти этген, нечик этген деп сорамай, не арив этген, ким этген деп багьалай. Не арив этген, не мукъаятлы этген дей. Тюз де айталар. Бишмеген юз емишден бишген бир емиш пайдалы чы. Гёзеллик шолай къурула. Муна булай пагьмусун къалгъыма къоймай, юрегини янывун чебер сёзге берип ишлегенге гёре, шаирни сёзю тавлардан, юлдузлардан бийик халкъыны юрегине синггени. «Анвар да айтгъанлай» деген къанатлы сёз тагъымны биз кёп эшитгенбиз. Шо – Анвар къумукъ тилни оьзю яратгъандай биле демек бола, сёзню еринде къоллай, оьткюр ойлу демек бола.
«Анвар оьзюню бай тилинден пайдаланып, кёп къужурлу шиърулар ва ёммакълар язды. Ону «Авузгъа бош акъ бабиш» деген ёммагъы кёп йылланы узагъында уллу уьстюнлюк булан эсгериле турду, гьали де унутулмагъан ва унутулмажакъ», – деп яза белгили критик К. Султанов.
Оьтген асруну 50–60-нчы йылларында Борагъан бойну Дагъыстан булан байлавлугъу бугюнлерден нечакъы да осал болгъан буса да, «Авузгъа бош акъ бабиш» де, «Къайсар Къалабузаров» деген поэма да Борагъангъа етишген эдилер. Олар къолдан-къолгъа гёчюп, уллу иш берекетли охулагъандан къайры, ёммакъны да, поэманы да айры-айры гесеклерин гёнгюнден охуйгъанлар кёп эди, гьатта савлай гёнгюнден билегенлер бар эди. Оланы шолай берекетли ёл алмагъыны, халкъ сюймеклигини баш себеби Анварны уллу иш чебер, бай тилинде ва яратывчу ойгъа усталыгъында эди. Дагъы да ташдырып айтсакъ, ону загьматгъа мекенли къаравунда эди.
Загьматгъа олай теренден къарайгъан шаирни «Йыр терек» деген терен маъналы шиърусундагъы гьакъ юрекден чыкъгъан булай сёзлери ону яшав ва загьмат къайдасын кёп арив суратлай:
Къул болуп, мен йыргъа къуллукъ этемен,
О да этсин адамлагъа къуллукъ деп,
Менден сонг да бираз сама яшасын –
Мени булан бирге оьлсе, айып деп.
Шаир къайсы темагъа язса да, асарлары бары да уллу иш маъналы, келпетлери гёзел, тенглешдиривлери башгъа, чебер къураллары онглу, яратывчу ойгъа бай. Оланы маъналыгъы ва гёзеллиги биз Анвардан йыракъ чыкъгъан сайын, дагъы да артажакъгъа ва оьсежекге гьакъ юрекден инанасан. Уллу пагьмуну оьмюрю де узакъ болмаса амал ёкъ!
«Яратывчулугъуну биринчи гюнлеринден башлап баргъан сайын яхшы язагъан, гьар китабы охувчу учун янгы савгъат гьисапланагъан шаирлер бола. Анвар шолай шаирлерден деп айтмагъа бизин гьакъыбыз бар… 1957-нчи йылда чыкъгъан «Йырлайыкъ да, кюлейик» деген ону китабы савлай къумукъ адабиятны алгъа багъып алынгъан янгы абаты деп айтмагъа ярай. Шо китап булан Анвар къумукълагъа оьзюн тенги ёкъ устасы болуп танытды. Китап къумукъ тилни имканлыкъларын, ону булан нечакъы да инче гьислени суратламагъа бажарылагъанын гёрсетди. Шаирлени оьр канзисине минген Анваргъа Дагъыстанны халкъ шаири деген гьюрметли ат берилгени негьакъ тюгюл», – деп яза К. Султанов.
Анвар Гьажиевни яратывчулугъунда загьматгъа, Ватангъа, партиягъа, сюювге, сатира ва юморгъа багъышлангъан йырлар кёп. Тек загьматгъа да, сюювге де барындан да артыкъ тергев бергени гёрюнюп тура. Шолай болмагъа да герекдир – аслу гьалда инсанны къысматын шолар къура.
60-нчы йыллар, студент вакътибиз. Анварны яратывчулугъуну инг оькюрген вакътиси. Гьар гюн дегенлей Магьачкъаланы орамларын Анварны биринден-бири гёзел сююв йырлары оькюрте эди. Айрокъда берекетли «Къара гёз», «Къарай-къарай гет!», «Гече гел!», «Кюлей чыкъ», «Чакъыр!»… деген йырлары йырлана эди…
Къумукъ халкъны тарихин, яшавун, къылыкъ-ёрукъ ёлларын, адатларын, тилин оьзю яратгъандай билеген Анвар халкъыны юреги, ою (тили) булан сёйлеген, халкъы учун гюн де, гече де ишлеген. «Анвар да айтгъанлай» деп халкъы сёйлемек ону терен оюна (гьакъылына), устазлыгъына мюкюрлюк этмек бола. Герти халкъ шаири шолай болмагъа да герек.
Гьакъ юрекден айтсакъ, Анвар Гьажиев – Дагъыстанны да, Россияны да чы нечик де, бютюн дюнья адабиятын да безежек гёзел ва бай яратывчулугъу бар шаир. Бары да зат бизден, ону хадирин билип, дюнья охувчусуна малим этип къарамайгъан, Анвар оьзю кёп сюйген, огъар гьакъ юрекден къуллукъ этген, гьалиден сонг да этежек къумукъ халкъдан гьасил.
Не этмеге тарыкъ? Анвар къумукъ тилни билеген даражада орус тилни де билеген кёмекчилер де, гьатта комиссия ишлеме герекдир. Мен бу ерде бир затны айрыча эсгермеге сюемен. Анвар хыйлы орус ва башгъа шаирлени ва язывчуланы асарларын къумукъ тилге гёчюрген. Олай-булай да тюгюл, ону таржумалары оьз тилиндегисинден гёзел ва тутумлу чыгъа. Бизге буса Анварны асарларыны бар даражасы сакълангъаны герек. Тынчмы? Тюгюл. Тек ёкъну герек тапдырар дегенлей, тапмагъа герек. Гьатта таржумачы группа тутуп да ишлемеге герек. Англатсакъ, халкъ кёмекге гележек…
Бу йыл маданиятны йылы деп де билдирилген. Ондан къайры да, сююмлю шаирибизни 100 йыллыкъ юбилейин шагьарларда, юртларда, школаларда, маданият уьйлерде огъар багъышлангъан гьаракатлар оьтгерип, гьар тюрлю идаралагъа, орамлагъа атын къоюп, ата юрту Кёстекде, тахшагьарыбыз Магьачкъалада эсделик къуруп, генг кюйде оьтгерсек, халкъыбызны оьктемлиги, оьрлюгю Анварны ва намусубузну алдында да бетибиз шайлы ярыкъ болур эди деп эсибизге геле. Анвар Гьажиевни гьакъындагъы сёзюмню сан яны саялы, Анвардан уялсам да, бу шиъру булан битдирмеге сюемен:
Анвар кимдир?!
Анвар кимдир? Къумукъ йырав.
Тили – жавгьар, ою – терен,
Язгъан йырын бир охугъан
Тамшанып охуй юз керен.
Анвар кимдир? Йыр булагъы
Теренлиги оьлченмейген.
Аллагь ону: «Къумукъ халкъгъа
Рагьмусан», – деп йибергендей.
Анвар кимдир? Йыр оьзени
Агъымындан халкъ тоймайгъан,
Толкъунуна бир мингенни
Дагъы тюшме гьеч къоймайгъан.
Анвар кимдир? Ол – дерия,
Ой юлдузлу, кёкдюр яда.
Асили кёп къумукъ халкъгъа
Бир Анвар да кёпмю дагъы?
Анвар кимдир? Къылыкъ тавдур:
Халкъ намусу, ою, сыйы,
Къумукъланы къумукъ этген
Къумукъ йырны уллу бийи!
Январ айсыз йыл башланмай…
Анвар, сенсиз йыр башланмай…
Къазакъ гелсе, хатынг сыйлап,
Иржая эди, башынг сыйпап!
Абас Мамаев.
