Давдан сонггъу йылларда, дагъы да ачыкълашдырып айтгъанда, 1949-нчу йылда огъар шагьар ат бериле. Башлап, озокъда, мунда напчыланы посёлогу амалгъа геле…
Дагъыстанны тахшагьары Анжиден 65 чакъырым арекде, къыблада ерлешген шагьар шо йылларда чалт оьсмеге башлай. Неге десегиз, мундан таба темир ёл, «Кавказ» деген уллу ёл оьте, адамлагъа яшама ва загьмат тёкмеге онгайлыкълар болдурула…
Артда болгъан адамланы санавун гьисапгъа алывну натижасында бугюн Избербаш шагьарда 50 мингге ювукъ адам яшай. Бугюн шагьарда даргилер, къумукълар, лезгилер, оруслар ва Дагъыстанны оьзге миллетлерини вакиллери яшай ва загьмат тёге…
Арадан йыллар гете, напчыланы шагьарында гьар тюрлю промышленный предприятиелер де къурулмагъа башлай. Сютню ишлетеген завод, «Дагзето», «Дагэлектротерм» лап да тезде къурулгъанлары санала. Шолар булан янаша мунда сонггъу йылларда башгъа тюрлю промышленный ва сурсат маллар, татли сувлар чыгъарылагъан, коньяк завод ва оьзге предприятиелер къурула ва бугюнлерде ишлеп де тура.
Демек, шагьарлылар учун онгайлыкъланы болдурув булан янаша оланы иш якъдан таъмин этивге де тергев гючлене…
Тек не этерсен, артдагъы йылларда Избербаш шагьарда да ишлетив промышленностуну предприятиелери къыйынлы гюнлени башдан гечирегени теренден ойлашдырмай болмай. Неге тюгюл, гьалиден 50 йыллар алъякъда къурулгъан заводланы ясандырывлары эсгиленген. Шо себепден чыгъарылагъан малланы жураларын, оьлчевлерин ва сан яныны осаллыгъы четимликлер тувдура.
Уьстде де эсгерилгени йимик, Избербашдагъы сютню ишлетеген, акъкъатыкълар гьазирлейген завод лап да тезде къурулгъан промышленный предприятие санала. Белгили болгъаны йимик, мунда да артдагъы йылларда чыгъыралагъан акъкъатыкъланы ва ишлетилинеген сютню къадары хыйлы кемитилген. Озокъда, шону себеплери де башгъа-башгъа…
– Акъкъатыкъланы жураларын, оьлчевлерин ва шолай да сан янын артдырма не йимик къыйынлыкълар бар?
– Биринчилей, акъкъатыкъланы оьлчевлерин ва сан янын артдырмакъ учун янгы ясандырывланы, техника алатланы сатып алып, эсги линияланы янгыртма тарыкъ, – деп узата оьзюню сёзюн Избербашдагъы сют заводну генеральный директору Тимур Гьюсейнов. – Гьалиги гьалыбыз булан натижаланы артдырма бажарылмайгъаны гьакъ. Экинчи себеп десенг, банклар булан, олагъа инанып, байлавлукъ тутма, кредитлер алмагъа сюймейсен, алдата. Оьзюнгню ломай харжынг болмагъандан сонг, янгы ясандырывланы алма бажарылмай, багьа олтура. Уьчюнчюлей де, бизин республикабызда болдурулагъан сурсат ва оьзге тюрлю малланы сатып болмай, хайырдан магьрюм къаласан. Неге? Неге тюгюл, тюкенлер, базарлар тышдан ташылып гелтирилеген маллардан толгъан. Яшырмагъа негер тарыкъ, тышдан гелтирилеген малланы сан яны да юрекни рази къалдырмай, адамланы савлугъуна къоркъунчлукъ тувдурагъан гезиклери де болгъан. Амма шогъар да къарамайлы, гёз къаратыв булан машгъул тийишли къурумлар-къуллукълар борчларына сувукъ-салкъын янаша.
Эсгерилген заводну башчысыны ичинбушдурагъан, юрегинде разисизликлени тувдурагъан дагъы да кёп кемчиликлер бар.
Мисал учун айтгъанда, тышдан кагъыз къутукълагъа къуюлуп салынып гелтирилген 200 грам къаймакъ 30–35 манатгъа олтура. Гьисап этип къарагъанда буса, таза сютден шонча къаймакъны гьазирлемек учун, азындан, 100–120 манат харжламагъа тарыкъ бола.
Белгили болгъаны йимик, артдагъы бир нече йылланы ичинде сютден гьазирленеген каманы бир килосу 150–160 манатлагъа сатылып турду. Бир кило таза каманы гьазирлемек учун буса 22 кило таза сютню ишлетмеге герек бола.
Айтмагъа сюегенибиз, тышдан гелтирилеген акъкъатыкълар таза сютден гьазирленмейгени къолубузну аясында йимик ачыкъ болуп гёрюне. Демек, шолар адамны савлугъуна зараллы гьар тюрлю къошумлар-консервантлар булан гьазирлене.
Яшырмагъа негер тарыкъ, гёзел гюлню оьмюрю къысгъа бола дегенлей, таза сурсат малланы оьмюрю де узакъ болмайгъаны гьакъ герти. Шо гьакъда бизин республикабызны Башчысы Рамазан Гьажимуратович Абдулатипов да оьзюню Дагъыстанны Халкъ Жыйынына Чакъырыв кагъызында ичибушуп негьакъ эсгермей. Тек не этерсен, гьалиге ерли бизин республикабызны ишлетив промышленностуну предприятиелери уьстде эсгерилген себеплеге гёре хайыргъа ишлеп болмай, гьар тюрлю четимликлеге гелип уруна.
Белгили болгъаны йимик, гьали-гьалилерде бизин республикабызда ишлетив промышленностуну предприятиелерини ассоциациясы-бирлешивю къурулду. Озокъда, шо бирлешивге алгъа салынгъан борчланы кютме рагьат болмажагъы шекликни тувдурмай. Натижаларын да оьзю заман гёрсетер.
Арт вакътилерде заводгъа гелтирилеген сютню оьлчевлери аз болагъаны да Тимур Гьюсейновну ойлашдырмай тюгюл.
– Бизин республикабызны тюкенлеринде, базарларында бугюнлерде кёмекчи къошум хозяйстволарда, сабанчы-фермер хозяйстволарда болдурулагъан сютден гьазирленген акъкъатыкълар кёп сатыла. Оланы кимлер сата? Ломайчылар ва савдюгерчилер сата. Эки арада буса бизин йимик ишлетив промышленностуну предприятиелери ва гьайван-мал сакълайгъанлар къыйыкъсытыла, хайырын къолдан чыгъара. Багьалары гьатдан оздурулгъаны саялы къоллавчулар, алывчулар разисизлигин билдире.
Багьалар, багьалар… Багьалар къоллавчуланы-алывчуланы къыш айларда айрокъда яман «хаба». Неге? Неге тюгюл, баягъы, ломайчылар, къолдан-къолгъа алып сатагъанлар айлана якъдагъы низамсызлыкъдан, пакарсызлыкъдан пайдаланып, байына…
Бирдагъы бир масъала. Гьавчулар ургъан затын базарда-тюкенде дегенлей сатып къазанма муштарлы болагъаны гьакъ. Тек не этерсен, бары да затны, баягъы, ломайчылар, къолдан-къолгъа алып сатагъанлар буза. Айтмагъа сюегеним, алдагъы йылларда къыш вакътиде «ЦУМ» базарда ер-ерде гьар тюрлю къыр жанланы – къоянланы, къыртавукъланы, оьрдеклени ва оьзгелерин – ер-ерде къапеселени уьстюнден «хапмайгъан» багьаларына сатып алмагъа бажарыла эди. Гьали къара чы!
Анжидеги центральный базарны ичинде къыр жан ахтара туруп, тапмай чыгъып барагъанда, гёзюм бир уллу холодильник контейнерлеге илинди. Къырыйында токътагъан эргишиге:
– Бу не контейнерлердир? – деп сорайман.
– Къыр жан, – деп жаваплана ол.
– Къайда, ач, гёрсет! – деймен.
– Къара, гьона, шо къатынны гёремисен, о сатывчу, – деп ону чакъыра.
– Не затны ушатасан, къыртавукълар да бар, къазлар да, оьрдеклер де, къоянлар да, – деп, сатывчу къатын хошланып сёйлей.
– Багьасы нечакъыдыр?
– Килосу 500 манат?..
Муна, гёресиз, шу да бугюн бизин барыбызны да ломайчылар талап турагъангъа бир ачыкъ мисал. Баягъы, оьзлеге де пай чыгъарса, тергевчюлер, базарны есилери де не зат этсенг де, не затны сатсанг да къояжакъ…
Натижада, баягъы, мал болдурувчулар, ишлетегенлер ва алывчулар къыйыкъсытыла. Жамият ашамлыкъ тармакъны талаплары унутула.
… Гьалиден 30 йыллар алъякъда Избербаш шагьардагъы сютню къабул этеген заводда суткада 30 тондан да къолай сют ишлетилине эди. Гьали буса шо санав 10 керен кемиген. Гьазирленген акъкъатыкълар да аслу гьалда шагьардагъы яшлар тарбияланагъан идаралагъа, азарханалагъа учуз багьаларына тапшурула…
Демек, заводну башчыларыны ва коллективини башын авуртагъан масъалалар буссагьатгъы вакътиде аз тюгюл. Шону учун гележекде олар ясандырывларын да янгыртып, Къарабудагъгент ва Къаягент районланы гьайванчылары булан дыгъарлашып, сютюн къабул этип, ишлетип, чыгъарылагъан акъкъатыкъланы умуми къадарын, жураларын артдырып, хас тюкенлерин де ачып, оьз багьаларына сатмагъа умут эте.
Озокъда, шолай умутлар яшавгъа чыгъарылса, къоллавчулагъа-алывчулагъа ва мал болдурувчулагъа да зарал болмас эди деп ойлашма ярай.
Къ. Къараев.
Суратда: заводну къуллукъчулары.
Дагъыстанны тахшагьары Анжиден 65 чакъырым арекде, къыблада ерлешген шагьар шо йылларда чалт оьсмеге башлай. Неге десегиз, мундан таба темир ёл, «Кавказ» деген уллу ёл оьте, адамлагъа яшама ва загьмат тёкмеге онгайлыкълар болдурула…
Артда болгъан адамланы санавун гьисапгъа алывну натижасында бугюн Избербаш шагьарда 50 мингге ювукъ адам яшай. Бугюн шагьарда даргилер, къумукълар, лезгилер, оруслар ва Дагъыстанны оьзге миллетлерини вакиллери яшай ва загьмат тёге…
Арадан йыллар гете, напчыланы шагьарында гьар тюрлю промышленный предприятиелер де къурулмагъа башлай. Сютню ишлетеген завод, «Дагзето», «Дагэлектротерм» лап да тезде къурулгъанлары санала. Шолар булан янаша мунда сонггъу йылларда башгъа тюрлю промышленный ва сурсат маллар, татли сувлар чыгъарылагъан, коньяк завод ва оьзге предприятиелер къурула ва бугюнлерде ишлеп де тура.
Демек, шагьарлылар учун онгайлыкъланы болдурув булан янаша оланы иш якъдан таъмин этивге де тергев гючлене…
Тек не этерсен, артдагъы йылларда Избербаш шагьарда да ишлетив промышленностуну предприятиелери къыйынлы гюнлени башдан гечирегени теренден ойлашдырмай болмай. Неге тюгюл, гьалиден 50 йыллар алъякъда къурулгъан заводланы ясандырывлары эсгиленген. Шо себепден чыгъарылагъан малланы жураларын, оьлчевлерин ва сан яныны осаллыгъы четимликлер тувдура.
Уьстде де эсгерилгени йимик, Избербашдагъы сютню ишлетеген, акъкъатыкълар гьазирлейген завод лап да тезде къурулгъан промышленный предприятие санала. Белгили болгъаны йимик, мунда да артдагъы йылларда чыгъыралагъан акъкъатыкъланы ва ишлетилинеген сютню къадары хыйлы кемитилген. Озокъда, шону себеплери де башгъа-башгъа…
– Акъкъатыкъланы жураларын, оьлчевлерин ва шолай да сан янын артдырма не йимик къыйынлыкълар бар?
– Биринчилей, акъкъатыкъланы оьлчевлерин ва сан янын артдырмакъ учун янгы ясандырывланы, техника алатланы сатып алып, эсги линияланы янгыртма тарыкъ, – деп узата оьзюню сёзюн Избербашдагъы сют заводну генеральный директору Тимур Гьюсейнов. – Гьалиги гьалыбыз булан натижаланы артдырма бажарылмайгъаны гьакъ. Экинчи себеп десенг, банклар булан, олагъа инанып, байлавлукъ тутма, кредитлер алмагъа сюймейсен, алдата. Оьзюнгню ломай харжынг болмагъандан сонг, янгы ясандырывланы алма бажарылмай, багьа олтура. Уьчюнчюлей де, бизин республикабызда болдурулагъан сурсат ва оьзге тюрлю малланы сатып болмай, хайырдан магьрюм къаласан. Неге? Неге тюгюл, тюкенлер, базарлар тышдан ташылып гелтирилеген маллардан толгъан. Яшырмагъа негер тарыкъ, тышдан гелтирилеген малланы сан яны да юрекни рази къалдырмай, адамланы савлугъуна къоркъунчлукъ тувдурагъан гезиклери де болгъан. Амма шогъар да къарамайлы, гёз къаратыв булан машгъул тийишли къурумлар-къуллукълар борчларына сувукъ-салкъын янаша.
Эсгерилген заводну башчысыны ичинбушдурагъан, юрегинде разисизликлени тувдурагъан дагъы да кёп кемчиликлер бар.
Мисал учун айтгъанда, тышдан кагъыз къутукълагъа къуюлуп салынып гелтирилген 200 грам къаймакъ 30–35 манатгъа олтура. Гьисап этип къарагъанда буса, таза сютден шонча къаймакъны гьазирлемек учун, азындан, 100–120 манат харжламагъа тарыкъ бола.
Белгили болгъаны йимик, артдагъы бир нече йылланы ичинде сютден гьазирленеген каманы бир килосу 150–160 манатлагъа сатылып турду. Бир кило таза каманы гьазирлемек учун буса 22 кило таза сютню ишлетмеге герек бола.
Айтмагъа сюегенибиз, тышдан гелтирилеген акъкъатыкълар таза сютден гьазирленмейгени къолубузну аясында йимик ачыкъ болуп гёрюне. Демек, шолар адамны савлугъуна зараллы гьар тюрлю къошумлар-консервантлар булан гьазирлене.
Яшырмагъа негер тарыкъ, гёзел гюлню оьмюрю къысгъа бола дегенлей, таза сурсат малланы оьмюрю де узакъ болмайгъаны гьакъ герти. Шо гьакъда бизин республикабызны Башчысы Рамазан Гьажимуратович Абдулатипов да оьзюню Дагъыстанны Халкъ Жыйынына Чакъырыв кагъызында ичибушуп негьакъ эсгермей. Тек не этерсен, гьалиге ерли бизин республикабызны ишлетив промышленностуну предприятиелери уьстде эсгерилген себеплеге гёре хайыргъа ишлеп болмай, гьар тюрлю четимликлеге гелип уруна.
Белгили болгъаны йимик, гьали-гьалилерде бизин республикабызда ишлетив промышленностуну предприятиелерини ассоциациясы-бирлешивю къурулду. Озокъда, шо бирлешивге алгъа салынгъан борчланы кютме рагьат болмажагъы шекликни тувдурмай. Натижаларын да оьзю заман гёрсетер.
Арт вакътилерде заводгъа гелтирилеген сютню оьлчевлери аз болагъаны да Тимур Гьюсейновну ойлашдырмай тюгюл.
– Бизин республикабызны тюкенлеринде, базарларында бугюнлерде кёмекчи къошум хозяйстволарда, сабанчы-фермер хозяйстволарда болдурулагъан сютден гьазирленген акъкъатыкълар кёп сатыла. Оланы кимлер сата? Ломайчылар ва савдюгерчилер сата. Эки арада буса бизин йимик ишлетив промышленностуну предприятиелери ва гьайван-мал сакълайгъанлар къыйыкъсытыла, хайырын къолдан чыгъара. Багьалары гьатдан оздурулгъаны саялы къоллавчулар, алывчулар разисизлигин билдире.
Багьалар, багьалар… Багьалар къоллавчуланы-алывчуланы къыш айларда айрокъда яман «хаба». Неге? Неге тюгюл, баягъы, ломайчылар, къолдан-къолгъа алып сатагъанлар айлана якъдагъы низамсызлыкъдан, пакарсызлыкъдан пайдаланып, байына…
Бирдагъы бир масъала. Гьавчулар ургъан затын базарда-тюкенде дегенлей сатып къазанма муштарлы болагъаны гьакъ. Тек не этерсен, бары да затны, баягъы, ломайчылар, къолдан-къолгъа алып сатагъанлар буза. Айтмагъа сюегеним, алдагъы йылларда къыш вакътиде «ЦУМ» базарда ер-ерде гьар тюрлю къыр жанланы – къоянланы, къыртавукъланы, оьрдеклени ва оьзгелерин – ер-ерде къапеселени уьстюнден «хапмайгъан» багьаларына сатып алмагъа бажарыла эди. Гьали къара чы!
Анжидеги центральный базарны ичинде къыр жан ахтара туруп, тапмай чыгъып барагъанда, гёзюм бир уллу холодильник контейнерлеге илинди. Къырыйында токътагъан эргишиге:
– Бу не контейнерлердир? – деп сорайман.
– Къыр жан, – деп жаваплана ол.
– Къайда, ач, гёрсет! – деймен.
– Къара, гьона, шо къатынны гёремисен, о сатывчу, – деп ону чакъыра.
– Не затны ушатасан, къыртавукълар да бар, къазлар да, оьрдеклер де, къоянлар да, – деп, сатывчу къатын хошланып сёйлей.
– Багьасы нечакъыдыр?
– Килосу 500 манат?..
Муна, гёресиз, шу да бугюн бизин барыбызны да ломайчылар талап турагъангъа бир ачыкъ мисал. Баягъы, оьзлеге де пай чыгъарса, тергевчюлер, базарны есилери де не зат этсенг де, не затны сатсанг да къояжакъ…
Натижада, баягъы, мал болдурувчулар, ишлетегенлер ва алывчулар къыйыкъсытыла. Жамият ашамлыкъ тармакъны талаплары унутула.
… Гьалиден 30 йыллар алъякъда Избербаш шагьардагъы сютню къабул этеген заводда суткада 30 тондан да къолай сют ишлетилине эди. Гьали буса шо санав 10 керен кемиген. Гьазирленген акъкъатыкълар да аслу гьалда шагьардагъы яшлар тарбияланагъан идаралагъа, азарханалагъа учуз багьаларына тапшурула…
Демек, заводну башчыларыны ва коллективини башын авуртагъан масъалалар буссагьатгъы вакътиде аз тюгюл. Шону учун гележекде олар ясандырывларын да янгыртып, Къарабудагъгент ва Къаягент районланы гьайванчылары булан дыгъарлашып, сютюн къабул этип, ишлетип, чыгъарылагъан акъкъатыкъланы умуми къадарын, жураларын артдырып, хас тюкенлерин де ачып, оьз багьаларына сатмагъа умут эте.
Озокъда, шолай умутлар яшавгъа чыгъарылса, къоллавчулагъа-алывчулагъа ва мал болдурувчулагъа да зарал болмас эди деп ойлашма ярай.
Къ. Къараев.
Суратда: заводну къуллукъчулары.
