Эсгерилген районну Башлыгент юртуну халкъыны арасында тувулунагъан разисизликлени де гьисапгъа алмай къойма ярамай. Неге тюгюл, топуракъланы асувлу кюйде пайдаландырма ва ишге гючю чатагъан ерли халкъны загьматгъа къуршама имканлыкълар, онгайлыкълар аз экени халкъны рагьат турмагъа къоймай.
Белгили болгъаны йимик, бу йылны башында Магьачкъалада ГУП-ланы (пачалыкъ унитар предприятиелени) башчылары булангъы ёлугъувунда ДР-ни Гьукуматыны Председателини заместители Шарип Шарипов, экономика ва мал-матагь министрлер ГУП-ланы акционер жамиятлагъа айландырывгъа байлавлу баянлыкъ берди.
Озокъда, шолай агьамиятлы масъала ерлерде ватандашланы сесленивюн тувдурмай къоймажагъы да магъа англашыла эди. Гьали-гьалилерде Башлыгентде оьтгерилген умуми жыйын да башлыгентли ватандашланы «Башлыгент» ГУП-ну акционер жамиятгъа айландырывгъа байлавлу халкъны пикрусун аян этивню ва «Башлыгент» ГУП-ну топуракъларын толу кюйде «Башлыгент юрт» деген муниципал къурулувуна гёчюрювню гьакъындагъы агьамиятлы масъалалагъа багъышлангъан эди.
Шонда 1 мингге ювукъ башлыгентлилерден къайры, районну юрт хозяйство управлениесини башчысы Уллубий Агьматов, райондагъы сиптечи группаны башчысы Нуцалхан Нуцалханов, жамият чалышывчу Залимхан Валиев ва оьзге ёлдашлар ортакъчылыгъын болдурду. Гюнлюк низамгъа салынгъан масъалалагъа байлавлу болуп сиптечи группаны члени Магьаммат Мегьтиев доклад этди.
Башлыгент юрт администрацияны тапшурувуна гёре гьазирленген докладда юртну оьтген тарихине, бугюнгю гьалына ва гележекдеги къысматына байлавлу болуп толу кюйде баянлыкъ берилди десек гьакъыкъатгъа къыйышмай къалмас.
– Башлыгентлилер эл намусдан бир заманда да баш къачырып токътамагъан, – деп башлады ол оьзюню сёзюн. – Ач гелгенни тойдургъан, геч гелгенни къондургъан. Намарт хыяллы душманлагъа бюдюремей къаршылыкъ билдирген. Айтмагъа сюегеним, оьзлени Уллучай ва Гьамри оьзенлени арасындагъы берекетли топуракъларына (28 минг гектар болгъан) намуслу кюйде къуллукъ этип гелген.
Заманлар алмашынып, 1936-нчы йылларда башлыгентлилер артелде бирлешген загьматгъа къуршала. Демек, ачыкълыкъны шартларында бирлешип ашын-сувун къазанма башлай.
Уллу Ватан давну йылларында оьз элибизге яв чапгъанда, башлыгентлилени менмен дейген эревюллю уланлары ва къызлары фронтгъа гетген ва шоланы авадан пайы оьз элини, топурагъыны эркинлиги, аманлыгъы учун жанларын къурбан этген. Айтагъаным, давну агъусу-къайгъысы башлыгентлилени бир ожагъын да аямагъан. Шогъар да къарамайлы, давдан сонггъу йылларда оланы топуракъ булан байлавлу ихтиярлары республика ва район оьлчевдеги гьакимлени айыбындан, янгылыш ишлеринден къыйыкъсытылма башлагъан.
О заманларда къышлав къотанлар къурулуп, Башлыгентни топуракълары аста-аста къолдан чыгъарылма башлады. Соравсуз-соргъусуз, законланы уьстюнден таптап, шо къотанларда юртлар къурулду. Ахыры да, гьали шоланы айланасындагъы топуракъларда, тавлагъа гьайдалмай, язы-къышы булан оланы гьайван-малы отлай. Уьстевюне, олар налогун да тёлемей, айрыча онгайлыкълардан да пайдалана. Бизге не этмеге герек, 28 минг гектар топурагъыбыздан бизге бугюн толу бир минг гектар ер де къалмагъан сонг? Озокъда, жагьиллерибиз къазанч учун тышгъа гетежек, гетип де тура.
Узун сёзню къысгъасы, биз топуракъларыбызгъа оьзюбюз ес болуп, оьз ихтиярыбызгъа алмасакъ, сыралы гележегибизге умут этмеге тюшмей. Муна шо саялы да биз бугюнлерде топуракъларыбызны къысматын савлай жамият булан бирлешип чечмеге белсенгенбиз. Шону бизден РФ-ни Топуракъ кодекси ва шолай да 131 номерли закону талап эте. Бизин пикрубузгъа къулакъасмай, колхозлар-совхозлар тозулгъанда, бир тайпа гьакимлени пайдасы учун законсуз ГУП-лар да къурулду. Шо саялы да бугюн биз пачалыкъ еслигиндеги топуракъларыбызны, Топуракъ кодексде эсгерилеген кюйде, ерли муниципал къурулувларыны ихтиярына, еслигине чыгъармакъны яныбыз. Кооператив къуруламы, акционер жамият къуруламы, шо масъала бизин пайдаларыбыз учун чечилмеге герек.
– Ерли халкъны, Башлыгент жамиятны, пикрусуна мен де къаршы туруп болмайман, – деди «Башлыгент» ГУП-ну гьалиги директору Багъатыр Агъаев, сёз ала туруп. – ГУП-ну буссагьатда 800 гектар ери бар. Шонда кооператив къуруламы, колхоз боламы яда артел – масъаланы гьакълашып-гьаллашып дегенлей, бирлешип чечмеге герекбиз. Бугюн топуракъланы къолдан чыгъарма сюймей ишлеме муштарлылагъа техникабыз да бар.
Тек шогъар да къарамайлы, Шапи Агъаев, Гьамзат Гьамитов ва оьзге юртлулар жыйында эсгерген кюйде, башлыгентлилени 70 процентден къолайы бугюнлерде юртдан тышда яшай. Озокъда, онгайлыкълар, иш, къазанч бар ерден адамлар къачмай. Шо саялы да топуракълардан асувлу пайдаланывну масъаласы, белгили муниципалитетлени дазулары токъташдырылып, шону ичинде яшайгъан халкъны пикрусу гьисапгъа алынып чечилмеге герек. Уьстде атлары эсгерилген юртлуларыны пикрусун якълап жыйында Рамазан Гьюсейханов да оьз пикруларын малим этмей болмады.
– Мени юртлуларым тюз айта, – деп башлады оьзюню сёзюн «Башлыгент юрт» муниципал къурулувуну башчысы Жамалутдин Абакаров да. – Неге дагъы о заман ГУП-ну къурагъанда жамиятны пикрусу гьисапгъа алынмагъан? 163 ишчини ортакъчылыгъы булан жыйын оьтгерилген деп ялгъан документлени гьазирлеген болгъан. Озокъда, кагъыз не зат язсанг да чыдай. Тек гьалиден сонг шолай янгылышлагъа ёл бермеге герекмей. Мен бугюн жыйында ортакъчылыкъ этегенлени барысына да гьакъ юрекден разилигимни билдире туруп, олар булан бирликде гележекде оланы талапларын яшавгъа чыгъармакъ учун къаст этежегимни гьакъында ачыкъ этип айтаман. Дагъыстанны Башчысы Рамазан Абдулатипов да бугюн бизден шону талап эте. Тышдан гелеген дотациялагъа харлы болуп турмай, гьар муниципалитет тийишли законлагъа гёре оьз топурагъын ишлетип къазанма ва яшама герек. Ёгъесе юрт яшавда оьсюв болажагъына умут этмек бош хабар кююнде къалажакъ.
Къаягент районда Башлыгент ва Оьтемиш лап да уллу ва бай, къужурлу тарихи булангъы юртлар гьисапда танывлу. Дагъысын айтмагъанда, Октябр инкъылапдан алда Башлыгентде яшайгъанланы санаву 10 минг адамдан кёп болгъан. Бугюн буса шоланы санаву толу 3 мингге де етишмейгени ойлашдырмай болмай. Айтмагъа сюегеним, башлылар оьз топурагъында кемий, оланы орнуна буса Дахадаев, Табасаран ва оьзге тав районланы халкълары гелип орунлаша. Шолайлыкъда, артдагъы 60 йылны ичинде мунда тышдан гёчюп гелегенлени ёлу-ёругъу бузулуп, 6–7 юрт къурулгъан. Тышдан гёчюп гелегенлени юртлары уллулаша, ерли юртланы халкъы буса топуракъгъа бакъгъан якъдагъы талапларындан къыйыкъсытыла.Олай ярамай.
Жыйында чыгъып сёйлеген Алибек Гьасанбеков, Башлыгентни имамы Къубанпаша Телеев, Булутгерей Жамалутдинов ва оьзгелери тышдан гелгенлени де, ерли халкъны да бир-бирине гьакитмей, бир йимик талапларын кютмек учун, топуракъланы ерли муниципалитетлени еслигине бермекни арив гёрдюлер. Къой, шондан сонг топуракъ налог да, ижара гьакъ да ерли администрацияны хазнасына жыйылсын.
Хоншудагъы Гьапкъайгент юрт администрацияны башчысы Равгьаният Къадиева эсгерген кююнде, оьз заманында эс табып, юртлуларыны пикрусу гьисапгъа алынып, юрт хозяйство кооператив къурулгъан. Сонг да, юртда 47 сабанчы-фермер агьлю ишлейгени, ижара дыгъарлар этилип юрт администрациягъа гелеген гелимлери де артма башлай. Озокъда, бугюн сыкълашып, гьечден геч де къолай дегенлей, шо ёлгъа башлыгентлилеге де тюшмеге заман болгъаны гьакъда айтды.
Къаягент райондагъы юрт хозяйство управлениени начальниги Уллубий Агьматовну далиллерине гёре райондагъы ГУП-ланы гьисабында бугюн 19 минг гектар топуракъ бар. Шоланы барысын да асувлу кюйде къолламакъ учун, гертиден де, юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы толу кюйде ишлетмек учун, ерли юрт муниципалитетлени еслигине алма герек болажакъ.
Жамият чалышывчулар оьтемишли Нуцалхан Нуцалханов, кахулайлы Залимхан Валиев де оьзлени сёйлевлеринде, сёзню аз этип, закон ёлунда ишге гёчмеге гереги гьакъында айтды ва жыйында ортакъчылыкъ этеген башлыгентлилени пикрусун толу кюйде якълады.
Башлыгент юрт жамиятны умуми жыйынында аслу докладгъа ва сёйлевлеге кюрчюленип хас къарар къабул этилинди:
1) гьалиден бир нече йыллар алъякъда «Башлыгент» совхозну орнуна «Башлыгент» ГУП законсуз кюйде къурулгъан деп гьисап этмек;
2) «Башлыгент» ГУП-ну ихтиярындагъы топуракъланы толу кюйде «Башлыгент юрт» муниципал къурулувуну еслигине гёчюрмек;
3) Башлыгент юрт жамиятны жыйынында къабул этилинген къарарны уьстдеги тийишли къурумлагъа етишдирмек. Шогъар байлавлу болуп Пачалыкъ Думаны депутаты башлыгентли Балаш Балашовгъа билдирив этмек.
Башлыгентни топуракъларын сатывгъа салывну толу кюйде гери урмакъ.
Къабул этилинген къарарны талапларын яшавгъа чыгъарывну «Башлыгент» ГУП-ну директору Багъатыр Агъаевге ва «Башлыгент юрт» муниципал къурулувуну башчысы Жамалутдин Абакаровгъа тапшурулду.
Къ. Къараев.
Суратда: райондагъы сиптечи группаны башчысы Н. Нуцалханов (солда) ва шо группаны члени М. Мегьтиев.
Белгили болгъаны йимик, бу йылны башында Магьачкъалада ГУП-ланы (пачалыкъ унитар предприятиелени) башчылары булангъы ёлугъувунда ДР-ни Гьукуматыны Председателини заместители Шарип Шарипов, экономика ва мал-матагь министрлер ГУП-ланы акционер жамиятлагъа айландырывгъа байлавлу баянлыкъ берди.
Озокъда, шолай агьамиятлы масъала ерлерде ватандашланы сесленивюн тувдурмай къоймажагъы да магъа англашыла эди. Гьали-гьалилерде Башлыгентде оьтгерилген умуми жыйын да башлыгентли ватандашланы «Башлыгент» ГУП-ну акционер жамиятгъа айландырывгъа байлавлу халкъны пикрусун аян этивню ва «Башлыгент» ГУП-ну топуракъларын толу кюйде «Башлыгент юрт» деген муниципал къурулувуна гёчюрювню гьакъындагъы агьамиятлы масъалалагъа багъышлангъан эди.
Шонда 1 мингге ювукъ башлыгентлилерден къайры, районну юрт хозяйство управлениесини башчысы Уллубий Агьматов, райондагъы сиптечи группаны башчысы Нуцалхан Нуцалханов, жамият чалышывчу Залимхан Валиев ва оьзге ёлдашлар ортакъчылыгъын болдурду. Гюнлюк низамгъа салынгъан масъалалагъа байлавлу болуп сиптечи группаны члени Магьаммат Мегьтиев доклад этди.
Башлыгент юрт администрацияны тапшурувуна гёре гьазирленген докладда юртну оьтген тарихине, бугюнгю гьалына ва гележекдеги къысматына байлавлу болуп толу кюйде баянлыкъ берилди десек гьакъыкъатгъа къыйышмай къалмас.
– Башлыгентлилер эл намусдан бир заманда да баш къачырып токътамагъан, – деп башлады ол оьзюню сёзюн. – Ач гелгенни тойдургъан, геч гелгенни къондургъан. Намарт хыяллы душманлагъа бюдюремей къаршылыкъ билдирген. Айтмагъа сюегеним, оьзлени Уллучай ва Гьамри оьзенлени арасындагъы берекетли топуракъларына (28 минг гектар болгъан) намуслу кюйде къуллукъ этип гелген.
Заманлар алмашынып, 1936-нчы йылларда башлыгентлилер артелде бирлешген загьматгъа къуршала. Демек, ачыкълыкъны шартларында бирлешип ашын-сувун къазанма башлай.
Уллу Ватан давну йылларында оьз элибизге яв чапгъанда, башлыгентлилени менмен дейген эревюллю уланлары ва къызлары фронтгъа гетген ва шоланы авадан пайы оьз элини, топурагъыны эркинлиги, аманлыгъы учун жанларын къурбан этген. Айтагъаным, давну агъусу-къайгъысы башлыгентлилени бир ожагъын да аямагъан. Шогъар да къарамайлы, давдан сонггъу йылларда оланы топуракъ булан байлавлу ихтиярлары республика ва район оьлчевдеги гьакимлени айыбындан, янгылыш ишлеринден къыйыкъсытылма башлагъан.
О заманларда къышлав къотанлар къурулуп, Башлыгентни топуракълары аста-аста къолдан чыгъарылма башлады. Соравсуз-соргъусуз, законланы уьстюнден таптап, шо къотанларда юртлар къурулду. Ахыры да, гьали шоланы айланасындагъы топуракъларда, тавлагъа гьайдалмай, язы-къышы булан оланы гьайван-малы отлай. Уьстевюне, олар налогун да тёлемей, айрыча онгайлыкълардан да пайдалана. Бизге не этмеге герек, 28 минг гектар топурагъыбыздан бизге бугюн толу бир минг гектар ер де къалмагъан сонг? Озокъда, жагьиллерибиз къазанч учун тышгъа гетежек, гетип де тура.
Узун сёзню къысгъасы, биз топуракъларыбызгъа оьзюбюз ес болуп, оьз ихтиярыбызгъа алмасакъ, сыралы гележегибизге умут этмеге тюшмей. Муна шо саялы да биз бугюнлерде топуракъларыбызны къысматын савлай жамият булан бирлешип чечмеге белсенгенбиз. Шону бизден РФ-ни Топуракъ кодекси ва шолай да 131 номерли закону талап эте. Бизин пикрубузгъа къулакъасмай, колхозлар-совхозлар тозулгъанда, бир тайпа гьакимлени пайдасы учун законсуз ГУП-лар да къурулду. Шо саялы да бугюн биз пачалыкъ еслигиндеги топуракъларыбызны, Топуракъ кодексде эсгерилеген кюйде, ерли муниципал къурулувларыны ихтиярына, еслигине чыгъармакъны яныбыз. Кооператив къуруламы, акционер жамият къуруламы, шо масъала бизин пайдаларыбыз учун чечилмеге герек.
– Ерли халкъны, Башлыгент жамиятны, пикрусуна мен де къаршы туруп болмайман, – деди «Башлыгент» ГУП-ну гьалиги директору Багъатыр Агъаев, сёз ала туруп. – ГУП-ну буссагьатда 800 гектар ери бар. Шонда кооператив къуруламы, колхоз боламы яда артел – масъаланы гьакълашып-гьаллашып дегенлей, бирлешип чечмеге герекбиз. Бугюн топуракъланы къолдан чыгъарма сюймей ишлеме муштарлылагъа техникабыз да бар.
Тек шогъар да къарамайлы, Шапи Агъаев, Гьамзат Гьамитов ва оьзге юртлулар жыйында эсгерген кюйде, башлыгентлилени 70 процентден къолайы бугюнлерде юртдан тышда яшай. Озокъда, онгайлыкълар, иш, къазанч бар ерден адамлар къачмай. Шо саялы да топуракълардан асувлу пайдаланывну масъаласы, белгили муниципалитетлени дазулары токъташдырылып, шону ичинде яшайгъан халкъны пикрусу гьисапгъа алынып чечилмеге герек. Уьстде атлары эсгерилген юртлуларыны пикрусун якълап жыйында Рамазан Гьюсейханов да оьз пикруларын малим этмей болмады.
– Мени юртлуларым тюз айта, – деп башлады оьзюню сёзюн «Башлыгент юрт» муниципал къурулувуну башчысы Жамалутдин Абакаров да. – Неге дагъы о заман ГУП-ну къурагъанда жамиятны пикрусу гьисапгъа алынмагъан? 163 ишчини ортакъчылыгъы булан жыйын оьтгерилген деп ялгъан документлени гьазирлеген болгъан. Озокъда, кагъыз не зат язсанг да чыдай. Тек гьалиден сонг шолай янгылышлагъа ёл бермеге герекмей. Мен бугюн жыйында ортакъчылыкъ этегенлени барысына да гьакъ юрекден разилигимни билдире туруп, олар булан бирликде гележекде оланы талапларын яшавгъа чыгъармакъ учун къаст этежегимни гьакъында ачыкъ этип айтаман. Дагъыстанны Башчысы Рамазан Абдулатипов да бугюн бизден шону талап эте. Тышдан гелеген дотациялагъа харлы болуп турмай, гьар муниципалитет тийишли законлагъа гёре оьз топурагъын ишлетип къазанма ва яшама герек. Ёгъесе юрт яшавда оьсюв болажагъына умут этмек бош хабар кююнде къалажакъ.
Къаягент районда Башлыгент ва Оьтемиш лап да уллу ва бай, къужурлу тарихи булангъы юртлар гьисапда танывлу. Дагъысын айтмагъанда, Октябр инкъылапдан алда Башлыгентде яшайгъанланы санаву 10 минг адамдан кёп болгъан. Бугюн буса шоланы санаву толу 3 мингге де етишмейгени ойлашдырмай болмай. Айтмагъа сюегеним, башлылар оьз топурагъында кемий, оланы орнуна буса Дахадаев, Табасаран ва оьзге тав районланы халкълары гелип орунлаша. Шолайлыкъда, артдагъы 60 йылны ичинде мунда тышдан гёчюп гелегенлени ёлу-ёругъу бузулуп, 6–7 юрт къурулгъан. Тышдан гёчюп гелегенлени юртлары уллулаша, ерли юртланы халкъы буса топуракъгъа бакъгъан якъдагъы талапларындан къыйыкъсытыла.Олай ярамай.
Жыйында чыгъып сёйлеген Алибек Гьасанбеков, Башлыгентни имамы Къубанпаша Телеев, Булутгерей Жамалутдинов ва оьзгелери тышдан гелгенлени де, ерли халкъны да бир-бирине гьакитмей, бир йимик талапларын кютмек учун, топуракъланы ерли муниципалитетлени еслигине бермекни арив гёрдюлер. Къой, шондан сонг топуракъ налог да, ижара гьакъ да ерли администрацияны хазнасына жыйылсын.
Хоншудагъы Гьапкъайгент юрт администрацияны башчысы Равгьаният Къадиева эсгерген кююнде, оьз заманында эс табып, юртлуларыны пикрусу гьисапгъа алынып, юрт хозяйство кооператив къурулгъан. Сонг да, юртда 47 сабанчы-фермер агьлю ишлейгени, ижара дыгъарлар этилип юрт администрациягъа гелеген гелимлери де артма башлай. Озокъда, бугюн сыкълашып, гьечден геч де къолай дегенлей, шо ёлгъа башлыгентлилеге де тюшмеге заман болгъаны гьакъда айтды.
Къаягент райондагъы юрт хозяйство управлениени начальниги Уллубий Агьматовну далиллерине гёре райондагъы ГУП-ланы гьисабында бугюн 19 минг гектар топуракъ бар. Шоланы барысын да асувлу кюйде къолламакъ учун, гертиден де, юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы толу кюйде ишлетмек учун, ерли юрт муниципалитетлени еслигине алма герек болажакъ.
Жамият чалышывчулар оьтемишли Нуцалхан Нуцалханов, кахулайлы Залимхан Валиев де оьзлени сёйлевлеринде, сёзню аз этип, закон ёлунда ишге гёчмеге гереги гьакъында айтды ва жыйында ортакъчылыкъ этеген башлыгентлилени пикрусун толу кюйде якълады.
Башлыгент юрт жамиятны умуми жыйынында аслу докладгъа ва сёйлевлеге кюрчюленип хас къарар къабул этилинди:
1) гьалиден бир нече йыллар алъякъда «Башлыгент» совхозну орнуна «Башлыгент» ГУП законсуз кюйде къурулгъан деп гьисап этмек;
2) «Башлыгент» ГУП-ну ихтиярындагъы топуракъланы толу кюйде «Башлыгент юрт» муниципал къурулувуну еслигине гёчюрмек;
3) Башлыгент юрт жамиятны жыйынында къабул этилинген къарарны уьстдеги тийишли къурумлагъа етишдирмек. Шогъар байлавлу болуп Пачалыкъ Думаны депутаты башлыгентли Балаш Балашовгъа билдирив этмек.
Башлыгентни топуракъларын сатывгъа салывну толу кюйде гери урмакъ.
Къабул этилинген къарарны талапларын яшавгъа чыгъарывну «Башлыгент» ГУП-ну директору Багъатыр Агъаевге ва «Башлыгент юрт» муниципал къурулувуну башчысы Жамалутдин Абакаровгъа тапшурулду.
Къ. Къараев.
Суратда: райондагъы сиптечи группаны башчысы Н. Нуцалханов (солда) ва шо группаны члени М. Мегьтиев.
