Фразеологизм (бирикген сёзтагъым) – бир нече сёз биригип, бир сёз англатагъан маънаны береген тилни чебер аламаты. Шу гёзден къарагъанда, тилде чыгъагъан тюрлю-тюрлю сёзлюклер бек агьамиятлы ерни тута, тилни ахтарылгъан даражасын гёрсете.

Къумукъ тилни белгили алими, филология илмуланы доктору, профессор Нюрмагьаммат Элдарханович Гьажагьматов онгарып, бугюнлерде басмадан чыкъгъан «Къумукъча-орусча фразеология сёзлюк» къумукъ тилни тарихи оьсювюнде, ону уьйренивде уллу къошум деп гьисаплама ярай.

Биринчи «Къумукъча-орусча» ва «Орусча-къумукъча фразеология сёзлюк» гьалиден 32 йыл алда басмадан чыкъгъан (Автору – К. Гь. Дайибова). Шо йылланы ичинде тюрк ва шолай да къумукъ фразеология илму оьсген, алгъа абатлангъан. Айры-айры тюрк тиллерде докторлукъ диссертациялар якъланды, хыйлы сёзлюк­лер, илму китаплар чыкъды. Дагъыс­тан педуниверситетни дарс беривчюсю А. З. Абдуллаева къумукъ тилни фразеологиясына багъышлангъан докторлукъ диссертациясын якълады. Къумукъ тилде къолланагъан бирикген сёзтагъымланы аз-кёп буса да санаву артгъан, бирлери эсгиленген, бирлери янгыртылгъан, бирлерини маъналары генглешген. Демек, къумукъ тилни янгы фразеология сёзлюгю чыкъмагъа заман гелген эди.

К. Гь. Дайибованы сёзлюгю булан тенглешдиргенде бу сёзлюкню кёп башгъалыкълары бар. Биринчилей, сёзлюкде берилген сёзтагъымланы санаву кёп артыкъ – 3,2 мингге етише. Экинчилей, хыйлы сёзтагъымланы маъналары, авуз тилден къайры, чебер асарлардан алынгъан мисаллагъа таяна. Уьчюнчюлей, къумукъ сёзтагъымланы орусча маъналары тувра гёчюрюлгенден къайры, орус тилде къолланагъан черлери де берилген. Сёзлюкню тизими де алышынгъан: сёзтагъымлар алфавитге гёре ерлешдирилген. Шо буса сёзлюкден пайдаланывну тынчлашдыра.

Сёзлюк алимлени, таржумачыланы, газет-журнал къуллукъчуланы, студентлени, къумукъ тил булан машгъул болма сюегенлени ишинде, ана тил дарсларда къошум материал гьисапда муаллимлеге бек асувлу болажакъгъа шеклик ёкъ.

Озокъда, сёзлюкде кемчиликлер де ёлукъмай тюгюл. Эсгерсек, сёзлюкню жылтына аты орусча язылгъан (эки де тилде язма герек эди); бир-бир сёзтагъымланы диалект вариантлары берилип къалгъан, масала: тахдан уьфюрюлмек; адабият тилде – тахдан тюшмек (эки де вариантны берме ярай эди); кёп маъналы сёзтагъымланы янгыз бир маънасы берилген: жаны чыкъмакъ (1. оьлмек, 2. къоркъмакъ.); сёзлюкге бир-бир белгили мисаллар гийирилмеген.

Гележекде автор шу кемчиликлени гёз алгъа тутуп, сёзлюкню толумлашдырып, экинчилей чыгъарса яхшы болур.

Амма эсгерилген кемчиликлеге де къарамайлы, бу сёзлюкню къумукъ тил илмуда, къумукъ тилге багъышлангъан илму асарланы арасында гёрмекли иш гьисаплама ярай.

Сёзлюкню Дагъыстан университетни филология факультетини ана тиллер кафед­расында тапмагъа бола.

(Магьачкъала, М. Гьажиевни атындагъы орам, 37 номерли бина).

М.Магьамматов.