Школаларда ана тиллеге жумада тилге ва адабиятгъа бирер сагьат берилген, орус тилге берилеген сагьатлар буса кёп. Натижада яшлар оьзлени ана тилин, адабиятын билмей. Мен орус тилге къаршы тюгюлмен. Ону да, озокъда, билме герек. Тек мени эсиме гелеген кюйде, бары да затны кюрчюсю ана тил болма тарыкъ. Башлап яш ана тилде сёйлеме башлай, ана тил болмаса, миллет де болмай. Халкъны маданияты, адатлары ана тил булан тыгъыс байлавлукъда. Биз ана тилге немкъорай къарасакъ, гележекде халкъны маданияты, адатлары унутулажакъ, шоланы тас эте туруп, аста булан халкъыбыз да ёкъ болур.
Халкъ авуз яратывчулугъу – адабиятны къапулары. Кёп санавдагъы ёммакълар, чечеген ёммакълар, айтывлар ва аталар сёзлери, сарынлар, такъмакълар, оюнлар ва башгъа тюрлю къужурлу асарлар бар. Булагъа школада бек аз заман бериле. Алдын ерли халкъыбыз къуру айтывлар булан сёйлей болгъан. Нечик арив гёрюне айтывлар булан сёйлесе. Бир-бир юртлардагъы халкълар бири-бирине шиъру булан жавап къайтара болгъан. Масала, бырынгъы Къарасувотарны халкъы шолай сёйлей болгъан. Бир йыл оланы гьакъында «Сёйлей Къарасувотар» деп баш булан «Къумукъ тюз» газетде де макъала чыкъгъан эди.
Бай халкъ авуз яратывчулугъубузну къайдан билсин, ата-ана яшгъа орусча сёйлей буса. Ата-ана къумукъ жан азыкъларыбыз газетлеге ва журналлагъа язылмаса. Олагъа берилеген харж да кёп гёрюнюп къала. Шо да ата-аналаны гьайсызлыкъларыны бир яныдыр. Бирдагъы яны –яшлагъа школада шо берилеген бир сагьатны да тюзевлю къолланмайгъанлыгъы. Бизге, педколлежге, бир-бир студентлер геле: «Биз ана тил дарсда бир зат да этмей эдик, мен дарсгъа юрюмеген эдим», – деп. Шолай студентлер бир зат да билмейген болуп олтура, билме де билмей. Тек сёйлетип къарасанг, къумукъ тилни бизден де яхшы биле.
Хасавюрт педколлежде ана тиллени абурун гётермек учун кёп чаралар гёрюле. Шо оьтгерилеген ишлерде ортакъчылыкъ этегенлер шогъар шагьатдыр. Гьар йыл ана тиллени жумалыкълары бола. Жумалыкъны ичинде кёп тюрлю ва къужурлу конкурслар, олимпиадалар, радиоберилишлер, яратывчулукъ ахшамлар, язывчулар ва шаирлер булан ёлугъувлар оьр даражада оьтгериле десем, ялгъан болмас.
Февраль айда буса Ана тиллени гюнюне багъышлангъан тюрлю чаралар оьтгерилип турду. Чебер охувну конкурсу, «дёгерек столну» айланасында ойлар, школалардагъы муаллимлер булан ёлугъувлар болду. Муаллимлени конкурсу оьтгерилди. Бу конкурсда Дагъыстанны ат къазангъан муаллимлери М. Абукова, Ж. Даниялова, М. Милиева ва муаллимлер П. Гьажиалиева, Т. Муртазалиева, Г. Атаева ортакъчылыкъ этдилер. Олар конкурсда янгы технологияны къоллап бажарагъанын да исбат этди. Булай конкурс педколлежде биринчилей оьтгерилди.
Къумукъ тилни алдын ерли бек уллу абуру болгъан, о Дагъыстанны тюзлюгюнде, Темиркъазыкъ ва Гюнтувуш Кавказда да ортакъ тил гьисапда къолланып тургъан, гьатта орус пача булангъы аралыкълар да къумукъ тилде юрюле болгъан.
Дюньяда къумукъ тилге ошайгъан къардаш 30 тил бар. Олар бары да тюрк тиллер деген уллу бёлюкге гире.
Дагъыстанда 100 юрт, 75 шагьар школада къумукъ тилде дарслар юрюте. Хасавюрт ва Буйнакск шагьарларда 2 оьр педагогика коллеж, Магьачкъалада 2 оьр охув ожакъ – Дагъыстан пачалыкъ университети ва Дагъыстан педагогика университети – къумукъ тилни ва адабиятны муаллимлерин гьазирлей.
Къумукъ тилни ва адабиятны уьстюнде белгили алимлер, ахтарывчулар чалышгъан ва чалыша. Филология илмуланы докторлары, профессорлар Жангиши Хангишиев, Ибрагьим Керимов, Абдулгьаким Гьажиев, Нюраммат Оьлмесов, Забит Акавов, Нюрмагьаммат Гьажиагьматов, Абдулкъадир Абдуллатипов, Айшат Абдуллаева ва оьзгелери этген ишлери булан къумукъ халкъ оьктем бола.
Оьзлени заманында уллу рус язывчу Л. Толстой къумукъча амал этип бола болгъан. М. Лермонтов да къумукъ тилни уьйрене болгъан.
Белгили язывчулар ва шаирлер гьар вакъти ана тилни гьакъында яза тургъан ва яза. Савлай дюньягъа белгили авар шаир Расул Гьамзатов ана тилни гьакъында булай айтгъан:
Гьар ким биле ана тилни татывун,
Оьзге тилде язып халкъгъа табулман.
Ана тилим оьле буса къаттыгюн,
Мен сонгугюн жан бермеге къабулман.
Бизин къумукъ язывчуларыбыз ва шаирлерибиз де ана тилни гьакъында кёп язгъан. Бизин халкъны культура яшавунда З. Батырмурзаевни де айрыча оьз ери бар. Оьзюне 22 йыл болагъанда оьлтюрюлген Зайналабит, озокъда, кёп язмагъан. Тек язгъанын бек гьакъыллы ва терен язгъан. Оьзюню «Тил масъаласы» деген макъаласында: «Бир миллетни миллетлигин сакълайгъан гюч-къурал – о миллетни тили», – деп айтгъан.
Къумукъланы белгили ярыкъландырывчусу Абусупиян Акаев: «Тил масъаласы – жан берип, жан алагъан уллу бир масъала. Тил ягъындан тюз болгъан миллет оьзгелерден гьар заман алгъа барыр», – деген.
Дагъыстанны белгили халкъ шаири Аткъай да ана тилни гьакъында «Тил билдирген тырнавуч» деген сатира шиърусунда булай деген:
Сют тили сыйышмайгъан
Бар экен шолай башлар.
Шо башлагъа ошамакъ
Айып зат хари, яшлар.
Казим Казимов къумукъ тилни тюрк тиллени арасында чинк де асили гьисаплагъан:
Ана тилим – къумукъ тил–
Тюрк тиллени асили.
Миллетимни къысматы
Ана тилден гьасили.
Биз де шону унутмай, тилибизни абурлайыкъ, сыйлайыкъ. Адабиятыбызны, инчесаниятыбызны, маданиятыбызны дагъы да оьрге гётерейик. Биринчи болуп шо иш агьлюде, сонг мактапларда оьтгерилме герек. Бизин тилибизни абурун гётерсек, халкъыбызны абуру да болур. Тилибиз булан оьктем болайыкъ.
Миллетим, диним булан
Яшав ёлун оьтгенмен.
Аявлу ана тилим,
Сени булан оьктеммен!
Женнет ДАНИЯЛОВА,
педколлежни дарс беривчюсю.
