Патимат БЕКЕЕВА
Озокъда, оьзге халкъланы тилинде къолланагъан сёзлени къоюп, оьзюбюзню тилибизде бар сёзлени къолласа, нечакъы да яхшы. Артдагъы бир нече йылланы узагъында ана тилден дарс береген муаллимлени бирлери, мисал учун, Атланавул орта школаны муаллими Айнутдин Аселдеров айланы ва гюнлени атларын охувчу яшлагъа къумукъча яздыра. Гьар гюн сёйлейгенде къолламаса да, бир айны узагъында доскада ва тептеринде язылгъан айланы ва гюнлени атларын къумукъча язып ва охуп юрюсе, оланы эсинде сакъланажакъгъа шеклик де ёкъ. Тек сёзню таржума этегенде гьар гезик бир йимик ону маънасын тюз берме, охувчу тюз англардай етишдирме къыйын бола. Ондан къайры да, дюньядагъы кёп миллетлени тилинде бир йимик айтылагъан, бир маъна береген сёзлер бар. Шоланы бар кююнде къолласа, балики, башгъа уллу кемчилик болмайдыр.
Башгъа тиллерден алынгъан сёзлени язылышында бир-бирде четимликлер ёлукъмай къалмай. Озокъда, кёп къумукъ сёзлени язылагъан кюю берилген «Къумукъ тилни орфография сёзлюгю» де бар. Бугюнлеге ерли къумукъ тилни уьстюнде ишлейген алимлер де разисизлик билдирсе де, эсгерилген сёзлюкге таянып, къумукъ сёзлени язывда, шондагъы къайдалагъа кюрчюленме, къоллама борчлубуз дей.
Кёбюсю гезиклерде сёзлени язылышына байлавлу соравлар ана тилден дарслар юрютеген муаллимлерде тувулуна. Эгер де рус тилден алынгъан сёзлени язылышы гьакъда муаллимлени пикруларына тынглап къарасакъ, сынавлу муаллимлер ана тилден ва адабиятдан дарслар юрютеген Тёбен Къазанышдагъы 1 номерли лицейни муаллими Муртазали Бамматов ва Атланавул орта школаны муаллими Айнутдин Аселдеров орус тилден алынгъан сёзлени бар кюйде къолламакъны, мисал учун, ь белгини къошумча къошулгъанда тийишли ерде тюшюрюп къоймакъны тюз гёрегенни айтды.
Къумукъ тилде ь ва ъ белгилени сёзню ичинде язылыв къайдалары англашылмайгъан гезиклер бола. Шону себеби, балики, 2005-нчи йыл басмадан чыгъарылгъан мен оьрде эсгерген «Къумукъ тилни орфография сёзлюгю» (автору Бургьан Гьамитович Бамматов) бугюнлерде школаларда ана тиллерден дарс береген муаллимлени барысыны да къолунда ёкъ экенге буса ярай. Шо саялы «Къумукъ тилни орфография сёзлюгюнде» ь белгини язылыв къайдаларыны четим ерлерде къолланагъанларын охувчуланы, айрокъда ана тиллерден дарслар юрютеген муаллимлени тергевюне бермеге тийишли гёремен.
Къумукъ тилде ъ, ь белгилер орус тилде кютеген къуллукъну кютмей. Къумукъ тилдеги сёзлени ахырындагъы тутукъ авазны йымышакълыгъын язывда гёрсетмек учун, ь белги язылмагъа тарыкъ тюгюл. Масала: бел, гел, гьасил, тел, тёл, тил, Камил, Шамил ва шолай башгъалары…
Орус тилден алынгъан л булан битеген сёзлерде орусча не ерде ь белги къоллана буса, къумукъча да шо ерде ь белги языла. Масала: учитель, председатель, апрель, гастроль, медаль, толь, контроль ва ш. б.
Орус тилден гелген оьзге тутукълар (д, н, р, с, т, ч, ш ва ш. б.) булан битеген сёзлерден сонг ь белги язылмай. Масала: тетрад, лагер, январ, ноябр, печат, печ, промышленност, туш ва ш.б.
Орус тилден алынгъан сёзлени язылышында сёзню ортасында ь белги къоллана буса, къумукъча шо ерде ь белги сакълана. Масала: альбом, альманах, больница, килька, культура, культиватор, культивация, мультик, мультфильм, учительница, фильм ва шолай башгъалары.
Эсгеривлер: а) ь белги булан битеген орус сёзлеге къошумча ялгъанса, ь тюшюп къала, язылмай, масала: апрель-апрелде, учитель-учителге-учителлер, председатель-председателни-председателлер, июль-июлда ва ш. б.; б) орус тилден алынгъан сёзлердеги къалын созукъдан сонг гелеген л авазны ахырындагъы ь къошумчалар ялгъанып тюрленегенде де тюшюрюлмей сакълана, масала: роль-рольну, контроль-контрольну, гастроль-гастрольда, госпиталь-госпитальгъа, толь-тольну, февраль-февральда, медаль-медальны, Гоголь-Гогольну.
Орус тилден гелген сёзлени язылышына байлавлу токъташгъан айры къайдалар да бар. Олар шулардыр:
1. Бир йимик эки тутукъ аваз булан (лл, мм, сс, ва ш.б.) битеген сёзлерде бир тутукъ гьарп языла. Масала: грамм-грам, килограмм-килограм, касса-кас, класс-клас, кристалл-кристал, конгресс-конгрес, металл-метал, прогресс-прогрес ва ш.б.
Бу оьрде мен охувчуланы тергевюне гелтирген далиллени жамын чыгъара туруп, бизин ана тилибизде бар таза къумукъ сёзлени къоллап бола туруп, озокъда, болгъан чакъы язывда да шоланы къолламакъны яныман. Башгъа тиллерден алынгъан сёзлени буса къумукъ тилни орфография къайдаларына асасланып язмагъа герек.
Бу масъаланы айланасында тилни уьстюнде ишлейген алимлер илму къаравларын, ана тилден дарслар юрютеген муаллимлер де оьзлени ойларын язып йиберме боласыз.
