Умму Камал, Дагъыстан къолъязыв китаплардан белгили болгъаны йимик, гьалиги Бавтогъай юртну еринде болгъан Къоюн къала деген бырынгъы къумукъ юртда тувгъан. О юрт о девюрдеги дагъыстан юртланы арасында оьзтёрече маданиятлы, охугъан алим адамлары булан белгили болгъан.
Умму Камал он экинчи асруда яшагъан белгили шаир Рейгьанны тайпасындан. Рейгьан ону тогъузунчу уллу атасы бола.
Умму Камал ата юртунда охугъан. Сонг, Ширвангъа барып охуп, о замангъа гёре оьр билим алгъан ва асгер бёлюкню къадиси болуп къуллукъ этген. Шо йылларда Умму Камал асгер бёлюгю булан Тюркиягъа гетген. Шаир ва алим, философ гьисапда хыйлы эллерде аты белгили болгъан. Шаирни яшаву бек четим ва къыйынлы гьалларда оьте. Бугюнлерде Умму Камалгъа татарланы, башкъыртланы ва Тюркияны орта асрулардагъы шаирине йимик де къарала.
Асарларында тюзлюкню, рагьмулукъну, инсанлыкъны якълап язгъаны ва чалышгъаны саялы, Умму Камалны Османлыда зиндангъа салгъан ва къысас бергенлер. Амма къыйынлыкълар ва къысас беривлер булан шаирни яшавгъа ва оьзю тутгъан ва суфий инанывун тайдырма болмагъанлар. Ана элине, оьз халкъына бакъгъан сюювюн, элине къайтып гелип, эркин тыныш алма гьасиретлигин шаир яшавуну ахырына ерли сакълагъан. Тек огъар ватанына къайтмагъа насип болмагъан.
Умму Камал 1475-нчи йылда Тюркияны Ларенде шагьарында оьлген (гьалиги Къараман шагьар), мунда Камалны пири бар. Яшавуну ахырында язгъан шиърулары шогъар шагьатлыкъ эте.
Кёп йыллар биз оьзюбюзню шаирибизни атын да, барлыгъын да билмей тургъанбыз. Оьзюню шиъруларында Умму Камал оьзю къумукъ халкъны вакили экенни айта, оьзюню ватаны болгъан «Къумукъ эллеге» гьасиретлигин билдире.
Умму Камалны шиърулары о девюрдеги бары да тюрк халкълагъа ортакъ болгъан, умуми тюрк адабият тилде язылгъан. Къумукъ адабиятда шо тилде языв мердеш Йырчы Къазакъгъа ерли узатылгъан. Умму Камалны поэзиясында о девюрдеги къумукъну чебер дюньясы, яшавгъа къараву ва англавлары ачыкъ кюйде гёрсетиле. Гьалиги къумукъ охувчугъа англамагъа тынч болсун учун шиъруланы тилин гьалиги къумукъ тилге ювукълашдыргъанбыз.
Умму Камалны къолъязывлары XVIII асруда яшагъан лезги шаири Али Рухулиден къалгъан китапланы арасында табылгъан. Оланы бирлери А.Гь. Ибрагьимовну уллатасы Зайналабидин Алини китапларыны арасындан чыкъгъан. Шаирни бир-бир шиърулары алда Тюркияда, Къазан шагьарда чыкъгъан китапларда ёлугъа.
Белгили болгъаны йимик, Умму Камалны оьз аты Исмайыл, адабият псевдоними «Нури» деп де юрюле болгъан.
Умму Камалны яшавун ва яратывчулугъун уьйренивде бизге белгили адабият ахтарывчу Гьалиб Садыкини кёп кёмеги тийди.
Биз жыйгъан маълуматлагъа таянып айтгъанда, Дагъыстанда Умму Камал деп тюгюл, Шайых Исмайыл, Сакъалип, пир Камал, Нюр Камал, Сари Камал деп айтыла болгъан. Ондан къайры да, бириси юз йылны орталарында Сибирге деп йиберилип, Оренбург шагьардан 300 чакъырым аридеги бир татар юртда тургъан башлыгентли къади Магьаммат Алини къолунда Исмайыл шайыхны уллу къолъязыв китабы болгъан, шо китапны ол уллу аталарыбыздан къалгъан китап деп, бек асырап сакълай болгъан… Ону бир нече шиърулары.
С. Алиев,
Гь. Акаев.
Оьлме сюйген
сени алыр
Исбайы садакъ байлар,
Савдюгерчи йылкъы гьайдар.
Гемечи кюсмен чалыр,
Оьлме сюйген сени алыр.
Гюл ачылыр, яз олур
Денгизде бир саз олур,
Гюл ачылыр, яз олур.
Мен ярыма гюл демен,
Гюлню оьмюрю аз болур.
Тенгирим, шюкюр олсун оьзюнге…
Ахырат тизгинлерин тизесен,
Дюнья арзуларын гёнгюллерде уьзесен.
Сени рагьматынга сувсагъанлар азмеди,
Олагъа дерт ютдурмакъ парзмеди.
Гьашыкъ эллерине ким гетер?
Имми дили биза верер хабар:
Гьашыкъ эллерине ким гетер?
Гьасиретли янды некер,
Гьашыкъ эллерине ким гетер?
Элтер гёнгюл ол эллара —
Мисгин къумукъ сюмбюллара.
Сёнмюз ол багъыны гюллари…
Гьашыкъ элларина ким гетер?
Гьашыкълар вакъти сейир,
Гьанда гёнгюл – аны ейир,
Онугъдан алып хейир,
Гьашыкъ эллерине ким гетер?
Имми хебти-хебти къаян,
Пасат гёчюп бардым о ян.
Бакъы дегил биза жагъан,
Дост элларина ким гетер?
Биллагьи ол элининг ёлу —
Меним жанымны севгюлю.
Шаир бусанг…
Шаир бусанг, сен айт, —
Гьакъ сёзюнгден узанма.
Къагь къылыч гесмесдей
Къыйын барны ичингде.
Сенден эсгик гиши бармы
Бу къаму Мелик, Рум, Чин ичинде.
Гьар эрке сёзде дагьни олмаз…
Танг гёрсек – сонгунда ахшам олмаз,
Яз болар – сонгунда къышы ёкъ.
Гьар Сулейман деген мелик олмас,
Бу жагьанда гьар юзюклю Ханум олмас.
Гьар багьадур – Рустам олмас,
Гьар булакъда – Зем-зем олмас.
Айланамда нече иш вар,
Тек сонарым ала олмас.
Гьар эрке сёзде дагьни олмас.
Кагь кёк олур…
Кагь кёк олур,
Кагь ер олур,
Кагь бай олур,
Кагь ёгъсул.
Кагь хожа, кагь къарт,
Кагь олур пакъыр.
Ахырда бир бийчара
Гьакъынг чыгъарыр –
Алгьамынг охур…
