Бу оьтесиз уллу агьвалат, муну терен маънасын биз тийишли кюйде англап да боламы экенбиз? Барият бизин булан, о бизге къарай…Олай генг юрекли, уллу пагьмуланы ругьу оьзюню ватандашларын эшите деп айта. Мен шогъар инанаман.
Мен Бариятны эс тапгъанлы таныйман. Мен гиччиде ону аты бирден-бир кёп айтыла эди. Ондан аявлу зат мени халкъыма нагагь да ёкъ эди. Тек, нетерсен, ону гьакъында язмагъа мен тартынаман. Бариятны гьакъында кёп язылгъан, ол бир уллу дюнья эди. Менден алдагъылардан сонг мен нечик язайым, олай уллу даражалы, инчесаниятны чалышывчуларыны арасында чебер оюнну черсиз устасы болгъан адамны гьакъында язмагъа гючюм де чатамы дегенде: «Я, сен ону таныгъансан, ол сизин атагъыз Анвар Гьажиев булан бир девюрде яшагъан, бир йылда тувгъан. Барият Анвар язгъан йырланы йырлагъан, о гёчюрген пьесаларда унутулмас келпетлер яратгъан, сагъа не болсун ону гьакъында язма», – деп, бир-бир бизин маданиятчыларыбыз мени гёнгюмню алагъандай болуп, шу эсделиклени язмагъа борчлу этди.
Ону, гертилей де, яшавдагъы мени атам Анвар булангъы маданиятны ёлундагъы ювукъ аралыкъларындан къайры, биз бир-биревге хоншу да дюр эдик. Барият турагъан уьй мени тувра ёлумда, гьар гюн дегенлей къабургъасындан оьтюп юрюймен, оьзюню савунда буса жумада бир-эки керен сама да ёлугъуп, гьай, ону-муну, яшав гьалланы гьакъында сёйлеп де ала эдик.
Бизин къысгъаракъ лакъырыбыз кёбюсю гезик къумукъ язывчуланы театр булангъы аралыкъларына багъышланып къала эди. Мунда бирдагъы затны эсгермесе болмай. Къумукъ театрны чебер ёлбашчылары оьзге адабиятлардан гёчюрюлмеге герек пьесаланы кимге буса да бермей, чебер сёзню усталары болгъан айтылгъан шаирлерибиз А-В.Сулеймановгъа, Анвар Гьажиевге, Аткъайгъа, Камил Султановгъа ва олай да бир нече оьзгелеге тапшура эди. Бу гезик де айтылгъан къыргъыз язывчу Чингиз Айтматовну «Ана топуракъ» деген повестине гёре язылгъан пьесаны театрны режиссёру Ислам Казиев гёчюрмек учун Анваргъа бермекни арив гёрдю.
Гьар гезик йимик, бу ёлугъувда да Барият шоссагьат Анварны савлугъун сорады:
– Атагъыз нечикдир? Анваргъа аврума ярамай, о бизин пайхаммарыбыз, савлай дагъыстан халкъны оьктемлиги, мен гьали о гёчюрген пьесада Толгъанайны ролюн уьйренип тураман, баракалла, кёп уста кюйде гёчюрген, ана тилибизде язылгъандан бир де башгъа тюгюл. Барият шолай деп айтды дерсен атанга, – деп, мени гёнгюме ярады ва гьар сёзю юрегиме сингип де къалды.
Озокъда, бу мен айтагъан замангъа Барият Солтанмежитовна уллу чагъына етишген эди, бир болмаса бир, авругъан, бугюнлерде кюйсюз деген хабарлар чыкъмай къалмай эди. Амма уллу тамаша иш, ол оьзюню йылларына да къарамай, оьзюне янгы иш тапшурула деген, янгы рольну уьйренме герек деген хабар чыкъгъанда, гьатта кюйсюзлюклерин де унутуп къала эди. «Бир жаным сав буса, мен шо сагьнагъа чыгъарман, мени аявлу халкъымны бирдагъы да гёнгюн аларман, юрегин йыбатарман», – деп, Барият, сыгъанып дегенлей, янгы рольгъа уруна эди.
Барият Муратова аслу гьалда къумукъ халкъны къатынларыны келпетлерин ва олай да, дюнья оьлчевдеги инчесаниятда къатынгишини келпетин яратмакъ учун бары гючюн, бары пагьмусун ва гьатта театр саниятгъа бютюн яшавун багъышлагъан десек, янгылыш болмасбыз. Мен гьали эсгерме сюеген эки тюрлю роль да шону бизге бирдагъы керен исбатлай.
Шо ролланы бириси, мен оьрде эсгерген «Ана топуракъ» деген спектаклни баш игити ай юзлю Толгъанай эди. Биревюсю де В.Щербатовну «Дербентли Шими» деген спектаклинде Шимини къатыны Бадайны ролю эди. Бу эки де бир-биринден йыракъ, бир-бирине бир де ошамайгъан ролланы Барият, гьар заман да йимик, къаравчуланы къурчун къандырып ойнады.
Толгъанайны ролюну уьстюнде ишлейгенде Барият: «Гьар къайсы адамгъа да дюньяда инг башлап ана аявлу, – деп даим такрарлай эди. – Бу келпет дазулары ёкъ кюйдеги генг ва гюнню шавласыдай ярыкъ келпет, ону нечик-мечик де яратмагъа ярамай. Шо саялы мен ананы авзундан чыгъагъан сёзлени етти керен оьлчеп айтаман. Ондан сонг да, залда олтургъан аналаны гёзлеринде гёзьяшланы яда иржайывланы гёргенде буса, мени къастларым негьакъ болмагъан экен деп, бир тамаша шат боламан», – дей эди.
Озокъда, «Ана топуракъ» йимик булай терен философиялы спектаклни къумукъ сагьнада гёрсетме бажарылгъанлыкъ сююмлю театрыбызны артистлерини пагьмусу артгъанлыкъны, имканлыкълары уллу экенликни ва бу коллективде Барият Муратова йимик дазусу ёкъ уллу пагьму чалышагъанлыкъны исбатлайгъан бир ачыкъ мисал болуп токътай эди.
Барият ойнайгъан Толгъанайны монологундан таба къаравчулар ону Уллу Ватан давдан алдагъы парахат, насипли яшавун биле. Амма бу ярыкъ яшавну Толгъанайгъа узакъ заман гёрмеге буюрмай, эсде ёкъдан башлангъан Уллу Ватан дав муну ожагъын пасат эте. Давну биринчи гюнлеринден тутуп, ана Ватанны якъламагъа гетген ону эри Суванкъул ва артлы-аллы оьлген эки де уланы, ондан бетери, уьйде къалып турагъан гиччи уланы Яйнакъны хапарсыздан давгъа гетивю ва ёкъ болуву ананы юрегине оьте, ону гьалсыз эте. Бу монологгъа тынглайгъан къаравчулар, уллу къайгъыны тюбюне гирген адамланы йимик тынып, адап къалгъан эди. Нечакъы къыйын болса да, Барият яратагъан Толгъанай Ана топурагъына сыйына, ондан гюч ала, Ана топуракъгъа чы бирев де гюч этип болмас деген ойгъа къуллукъ эте. Бу спектаклде режиссёр Ислам Казиев давну темасын давдан сонггъу заман булан тыгъыс кюйде байлап, ону баш игити Толгъанайны гьалал келпети де, Ана топуракъны келпети де бир экенни, терен философия къайдада ва яшав гертилиги булан яратма бажаргъан эди. Толгъанайны гьар айтагъан сёзюне, сагьнада гьар алагъан абатына, гьар тербенишине, гьар къарайгъан кююне ерли ойлашынып яратылгъан келпети булан Барият Муратова театрны тарихине бирдагъы бир уллу къошум этди.
«Дербентли Шимидеги» Шимини къатыны Бадайны келпетин яратагъанда да Бариятгъа ойлашма зат бар эди. Шими – тат халкъны Молла Насрутдини йимик бола, Бадай буса ону къатыны, къумукъ халкъ огъар Чумайсат дейбиз. Бу рольда Бадайны Чумайсатгъа ошатып къойма болагъан ерлери кёп экенге, Барият бек сакъ болду.
Бу пьесаны Къумукъ театрны директору Айгум Айгумовну тапшурувуна гёре мен гёчюрдюм ва спектакль музыкалы болажакъ дегенде, йигирмадан да къолай янгы йыр текстлер язмагъа тюшдю. Бу пьеса композитор Къазбек Шамасовну таъсирли музыкасы булан бирге уллу къужурлу комедиягъа айланды. Барият Солтанмежитовна бары да янгы язылгъан йыр текстлени бир де янгылмай йырламагъа бажарды, биревню де авара этмеди. Ону булан ойнайгъан яш артистлер буса заманда бир бу сатырны алышдырыгъыз да, о сатырны да енгил этигиз де деп, кёп доланды. Барындан да къужурлусу, Барият йимик бирев де йырлап да болмай эди.
Барият Муратова Чумайсатны ролюнда къолланып тургъан актёрлукъ сынавун пайдаландырмай, янгы къайдаланы изледи ва аз заманны ичинде Бадай деген къатынны келпетин къаравчулар инанагъан кюйде яратды. Бу рольну уьстюнде ишлейгенде ол гьатта тат тилни де къоллап йибере эди, шону булан ол залда жыйылгъан кёбюсю тат халкъланы гёнгюне ярап болду. Мунда, озокъда, бирдагъы масъаланы да айтмаса болмай. Биз барыбыз да билеген кюйде, драматургия асарлар бир йимик гючлю язылмай, драматургия якъдан осал язылгъан пьесалар болса да, Барият оьзюню оюну булан спектаклни гючлендире, къужурлу эте, пьесаны музыка якъдан оьзтёрече ярашдыра.
Нечесе айтылгъан композиторлар, Дагъыстан суратланып язылгъан пьесалагъа музыка язагъанда, Барият булан маслагьатлашгъанлар. Бу гезик де композитор Къазбек Шамасов Барият Муратова учун айрыча макъам язма, ону булан гьакълашма герегин яхшы биле эди ва шону учун да бу спектаклни халкъ харс урувлар булан къаршылады. Бу спектаклден алынып, сонг-сонг, заман гетгенде буса «Пайтончуну йыры», «Неге, гьейлер, Тенгирим…», «Шимини гьакъында йыр», «Кирит урма сюесен», «Дербентни йыры», «Бадай булан Шимини йыры» деген янгы йырлар тувулунгъангъа, оланы Барият оьзю йырлайгъангъа, шолар даимге телевидениени фондуна гиргенге биз барыбыз да гьакъ юрекден сююндюк. Оьрде эсгерилген бу эки де роль Бариятны уллу чагъында тёгюлген тузлу терлерини татли гьасиллери болду. Сонг да, бу эки де роль буса театрны яшавуну тарихине даимге гирди деме ярай.
Мен оьзюмню юрегимде алгъан эсделиклеримни айтылгъан саниятчы, профессор Ю.Рыбаковну сёзлери булан битдирме сюемен. Ол булай деп язгъан эди: «Оьтген девюрге гёз къаратгъан заманда, бизин халкъ чебер интеллигенциябызны загьматына бирдагъы керен де къыймат бермеге герек бола. Савлай уьлкени культурасын яратывчуланы арасында да СССР-ни халкъ артисткасы Барият Солтанмежитовна Муратова буссагьатда да генг юрекли ачыкъ пагьму кююнде къала».
Бизин алтын бийкебиз Бариятны ярыкъ пагьмусу шо заманда да къалгъан, ХХ1 асруда да къалажакъ ва гележек наслугъа да даим ёл гёрсетеген, юлдуз йимик янып туражакъ.
Мен Бариятны эс тапгъанлы таныйман. Мен гиччиде ону аты бирден-бир кёп айтыла эди. Ондан аявлу зат мени халкъыма нагагь да ёкъ эди. Тек, нетерсен, ону гьакъында язмагъа мен тартынаман. Бариятны гьакъында кёп язылгъан, ол бир уллу дюнья эди. Менден алдагъылардан сонг мен нечик язайым, олай уллу даражалы, инчесаниятны чалышывчуларыны арасында чебер оюнну черсиз устасы болгъан адамны гьакъында язмагъа гючюм де чатамы дегенде: «Я, сен ону таныгъансан, ол сизин атагъыз Анвар Гьажиев булан бир девюрде яшагъан, бир йылда тувгъан. Барият Анвар язгъан йырланы йырлагъан, о гёчюрген пьесаларда унутулмас келпетлер яратгъан, сагъа не болсун ону гьакъында язма», – деп, бир-бир бизин маданиятчыларыбыз мени гёнгюмню алагъандай болуп, шу эсделиклени язмагъа борчлу этди.
Ону, гертилей де, яшавдагъы мени атам Анвар булангъы маданиятны ёлундагъы ювукъ аралыкъларындан къайры, биз бир-биревге хоншу да дюр эдик. Барият турагъан уьй мени тувра ёлумда, гьар гюн дегенлей къабургъасындан оьтюп юрюймен, оьзюню савунда буса жумада бир-эки керен сама да ёлугъуп, гьай, ону-муну, яшав гьалланы гьакъында сёйлеп де ала эдик.
Бизин къысгъаракъ лакъырыбыз кёбюсю гезик къумукъ язывчуланы театр булангъы аралыкъларына багъышланып къала эди. Мунда бирдагъы затны эсгермесе болмай. Къумукъ театрны чебер ёлбашчылары оьзге адабиятлардан гёчюрюлмеге герек пьесаланы кимге буса да бермей, чебер сёзню усталары болгъан айтылгъан шаирлерибиз А-В.Сулеймановгъа, Анвар Гьажиевге, Аткъайгъа, Камил Султановгъа ва олай да бир нече оьзгелеге тапшура эди. Бу гезик де айтылгъан къыргъыз язывчу Чингиз Айтматовну «Ана топуракъ» деген повестине гёре язылгъан пьесаны театрны режиссёру Ислам Казиев гёчюрмек учун Анваргъа бермекни арив гёрдю.
Гьар гезик йимик, бу ёлугъувда да Барият шоссагьат Анварны савлугъун сорады:
– Атагъыз нечикдир? Анваргъа аврума ярамай, о бизин пайхаммарыбыз, савлай дагъыстан халкъны оьктемлиги, мен гьали о гёчюрген пьесада Толгъанайны ролюн уьйренип тураман, баракалла, кёп уста кюйде гёчюрген, ана тилибизде язылгъандан бир де башгъа тюгюл. Барият шолай деп айтды дерсен атанга, – деп, мени гёнгюме ярады ва гьар сёзю юрегиме сингип де къалды.
Озокъда, бу мен айтагъан замангъа Барият Солтанмежитовна уллу чагъына етишген эди, бир болмаса бир, авругъан, бугюнлерде кюйсюз деген хабарлар чыкъмай къалмай эди. Амма уллу тамаша иш, ол оьзюню йылларына да къарамай, оьзюне янгы иш тапшурула деген, янгы рольну уьйренме герек деген хабар чыкъгъанда, гьатта кюйсюзлюклерин де унутуп къала эди. «Бир жаным сав буса, мен шо сагьнагъа чыгъарман, мени аявлу халкъымны бирдагъы да гёнгюн аларман, юрегин йыбатарман», – деп, Барият, сыгъанып дегенлей, янгы рольгъа уруна эди.
Барият Муратова аслу гьалда къумукъ халкъны къатынларыны келпетлерин ва олай да, дюнья оьлчевдеги инчесаниятда къатынгишини келпетин яратмакъ учун бары гючюн, бары пагьмусун ва гьатта театр саниятгъа бютюн яшавун багъышлагъан десек, янгылыш болмасбыз. Мен гьали эсгерме сюеген эки тюрлю роль да шону бизге бирдагъы керен исбатлай.
Шо ролланы бириси, мен оьрде эсгерген «Ана топуракъ» деген спектаклни баш игити ай юзлю Толгъанай эди. Биревюсю де В.Щербатовну «Дербентли Шими» деген спектаклинде Шимини къатыны Бадайны ролю эди. Бу эки де бир-биринден йыракъ, бир-бирине бир де ошамайгъан ролланы Барият, гьар заман да йимик, къаравчуланы къурчун къандырып ойнады.
Толгъанайны ролюну уьстюнде ишлейгенде Барият: «Гьар къайсы адамгъа да дюньяда инг башлап ана аявлу, – деп даим такрарлай эди. – Бу келпет дазулары ёкъ кюйдеги генг ва гюнню шавласыдай ярыкъ келпет, ону нечик-мечик де яратмагъа ярамай. Шо саялы мен ананы авзундан чыгъагъан сёзлени етти керен оьлчеп айтаман. Ондан сонг да, залда олтургъан аналаны гёзлеринде гёзьяшланы яда иржайывланы гёргенде буса, мени къастларым негьакъ болмагъан экен деп, бир тамаша шат боламан», – дей эди.
Озокъда, «Ана топуракъ» йимик булай терен философиялы спектаклни къумукъ сагьнада гёрсетме бажарылгъанлыкъ сююмлю театрыбызны артистлерини пагьмусу артгъанлыкъны, имканлыкълары уллу экенликни ва бу коллективде Барият Муратова йимик дазусу ёкъ уллу пагьму чалышагъанлыкъны исбатлайгъан бир ачыкъ мисал болуп токътай эди.
Барият ойнайгъан Толгъанайны монологундан таба къаравчулар ону Уллу Ватан давдан алдагъы парахат, насипли яшавун биле. Амма бу ярыкъ яшавну Толгъанайгъа узакъ заман гёрмеге буюрмай, эсде ёкъдан башлангъан Уллу Ватан дав муну ожагъын пасат эте. Давну биринчи гюнлеринден тутуп, ана Ватанны якъламагъа гетген ону эри Суванкъул ва артлы-аллы оьлген эки де уланы, ондан бетери, уьйде къалып турагъан гиччи уланы Яйнакъны хапарсыздан давгъа гетивю ва ёкъ болуву ананы юрегине оьте, ону гьалсыз эте. Бу монологгъа тынглайгъан къаравчулар, уллу къайгъыны тюбюне гирген адамланы йимик тынып, адап къалгъан эди. Нечакъы къыйын болса да, Барият яратагъан Толгъанай Ана топурагъына сыйына, ондан гюч ала, Ана топуракъгъа чы бирев де гюч этип болмас деген ойгъа къуллукъ эте. Бу спектаклде режиссёр Ислам Казиев давну темасын давдан сонггъу заман булан тыгъыс кюйде байлап, ону баш игити Толгъанайны гьалал келпети де, Ана топуракъны келпети де бир экенни, терен философия къайдада ва яшав гертилиги булан яратма бажаргъан эди. Толгъанайны гьар айтагъан сёзюне, сагьнада гьар алагъан абатына, гьар тербенишине, гьар къарайгъан кююне ерли ойлашынып яратылгъан келпети булан Барият Муратова театрны тарихине бирдагъы бир уллу къошум этди.
«Дербентли Шимидеги» Шимини къатыны Бадайны келпетин яратагъанда да Бариятгъа ойлашма зат бар эди. Шими – тат халкъны Молла Насрутдини йимик бола, Бадай буса ону къатыны, къумукъ халкъ огъар Чумайсат дейбиз. Бу рольда Бадайны Чумайсатгъа ошатып къойма болагъан ерлери кёп экенге, Барият бек сакъ болду.
Бу пьесаны Къумукъ театрны директору Айгум Айгумовну тапшурувуна гёре мен гёчюрдюм ва спектакль музыкалы болажакъ дегенде, йигирмадан да къолай янгы йыр текстлер язмагъа тюшдю. Бу пьеса композитор Къазбек Шамасовну таъсирли музыкасы булан бирге уллу къужурлу комедиягъа айланды. Барият Солтанмежитовна бары да янгы язылгъан йыр текстлени бир де янгылмай йырламагъа бажарды, биревню де авара этмеди. Ону булан ойнайгъан яш артистлер буса заманда бир бу сатырны алышдырыгъыз да, о сатырны да енгил этигиз де деп, кёп доланды. Барындан да къужурлусу, Барият йимик бирев де йырлап да болмай эди.
Барият Муратова Чумайсатны ролюнда къолланып тургъан актёрлукъ сынавун пайдаландырмай, янгы къайдаланы изледи ва аз заманны ичинде Бадай деген къатынны келпетин къаравчулар инанагъан кюйде яратды. Бу рольну уьстюнде ишлейгенде ол гьатта тат тилни де къоллап йибере эди, шону булан ол залда жыйылгъан кёбюсю тат халкъланы гёнгюне ярап болду. Мунда, озокъда, бирдагъы масъаланы да айтмаса болмай. Биз барыбыз да билеген кюйде, драматургия асарлар бир йимик гючлю язылмай, драматургия якъдан осал язылгъан пьесалар болса да, Барият оьзюню оюну булан спектаклни гючлендире, къужурлу эте, пьесаны музыка якъдан оьзтёрече ярашдыра.
Нечесе айтылгъан композиторлар, Дагъыстан суратланып язылгъан пьесалагъа музыка язагъанда, Барият булан маслагьатлашгъанлар. Бу гезик де композитор Къазбек Шамасов Барият Муратова учун айрыча макъам язма, ону булан гьакълашма герегин яхшы биле эди ва шону учун да бу спектаклни халкъ харс урувлар булан къаршылады. Бу спектаклден алынып, сонг-сонг, заман гетгенде буса «Пайтончуну йыры», «Неге, гьейлер, Тенгирим…», «Шимини гьакъында йыр», «Кирит урма сюесен», «Дербентни йыры», «Бадай булан Шимини йыры» деген янгы йырлар тувулунгъангъа, оланы Барият оьзю йырлайгъангъа, шолар даимге телевидениени фондуна гиргенге биз барыбыз да гьакъ юрекден сююндюк. Оьрде эсгерилген бу эки де роль Бариятны уллу чагъында тёгюлген тузлу терлерини татли гьасиллери болду. Сонг да, бу эки де роль буса театрны яшавуну тарихине даимге гирди деме ярай.
Мен оьзюмню юрегимде алгъан эсделиклеримни айтылгъан саниятчы, профессор Ю.Рыбаковну сёзлери булан битдирме сюемен. Ол булай деп язгъан эди: «Оьтген девюрге гёз къаратгъан заманда, бизин халкъ чебер интеллигенциябызны загьматына бирдагъы керен де къыймат бермеге герек бола. Савлай уьлкени культурасын яратывчуланы арасында да СССР-ни халкъ артисткасы Барият Солтанмежитовна Муратова буссагьатда да генг юрекли ачыкъ пагьму кююнде къала».
Бизин алтын бийкебиз Бариятны ярыкъ пагьмусу шо заманда да къалгъан, ХХ1 асруда да къалажакъ ва гележек наслугъа да даим ёл гёрсетеген, юлдуз йимик янып туражакъ.
Багьавдин Гьажиев,
Къумукъ театрны адабият
бёлюгюню ёлбашчысы.
