Ону барышында инг алда узакъ йылланы боюнда юрютген тарихи ахтарывлары, басмадан чыгъарылгъан кёп санавдагъы публицистика асарлары булан къумукъланы дюнья оьлчевюнде танытгъан Мурат Аджини къаламындан чыкъгъан асарларыны агьамиятлыгъы гьакъда лакъыр юрюлдю. Юбилей тархгъа багъышлангъан чаралагъа гьазирлик гёрювню гьакъында билдирилди. Шону булан бирге, ону яратывчулугъу гёзден гечириле туруп, бугюнлерде тувулунгъан шартларда арагъа чыгъагъан бары да къумукълагъа ортакъ масъалаланы гьакъында да бирдагъы керен айтылды.
– Мурат Аджини сизге танытмагъа тарыкъ тюгюл,– деп башлады сёйлевюн, жыйынны ача туруп, сиптечи группаны ёлбашчысы, танывлу жамият чалышывчу ва алим Салав Алиев. – Бу йыл май айны 24-нде Къазахстанда бютюн тюрк халкъларыны 6-нчы съезди болду. Кёп тюрлю масъалалагъа къаралгъан шо съездни барышында тюрк дюньяны алдындагъы оьр къуллукълары учун Мурат Аджини 70 йыллыкъ юбилейин бютюн тюрк дюньясында белгилемекни гьакъындагъы къарар да бир гёнгюлден къабул этилди. Мен шонда бир затгъа тамаша болдум. Шо да – Мурат Аджини бизден эсе кёп артыкъ билеген халкълар бар. Оьрде эсгерилген масъала арагъа чыкъгъан болгъан сонг, бизин де ягъада къалмагъа ихтиярыбыз ёкъ эди. Шо саялы съездден къайтгъанда, Дагъыстан арада, къумукъ арада Мурат Аджини юбилейине багъышлангъан чараланы оьтгермек учун сиптечи группа къурулгъаны да 2 ай бола, – деп къысгъача англатыв берди ва оьтгерилмеге гёз алгъа тутулгъан юбилей чараланы гьакъында айтды.
– Шулай чаралар белгиленген сонг Мурат Аджи булан телефондан таба бир нече керен къатнап тураман, – деп узатды ол оьзюню сёйлевюн. – Гьали де бугюнгю жыйынны гьакъында огъар билдиргенде, ону бары да ортакъчыларына йиберген саламларын сизге етишдирмеге сюемен. Тек ол, нечакъы сюймесек де, оьзюню савлугъуна гёре биз оьтгереген шатлыкъ чараларда ортакъчылыкъ этмеге болмажагъын билдире туруп, анадаш халкъына язып йиберген кагъызы бар. Шону да сизге аслу маънасын етишдиремен. «Мени мен болмагъым,– дей Мурат Аджи,– мени халкъым, мени насибим, мени оьктемлигим».
Шону булан байлавлу бугюнгю жыйында Мурат Аджи китапларында гётереген масъалалардан таба, демек, шолагъа асасланып, бизин бугюнгю яшавубузгъа чыгъып, бизин оьзденлигибизни сакъламакъ учун не этмеге болагъаныбызны айланасында пикру алышдырсакъ пайдалы болур деп эсиме геле.
– Гьар юз йылны ахырында да, гьар юз йылны башында да, сынав этип къарагъан бусагъыз, ёлдашлар,– деди ол дагъы да, – бизин къумукъ халкъ бир тюрлю четимликлеге, къыйынлыкълагъа тарый. Гьар къайсы юз йылны ахырын, ону арты булан гелеген башын алып къойсакъ да, бир-бирде биревлер чарасызлыкъгъа айланып гетгенде де, халкъны оьзюню къудратлыгъындан шогъар гьар гезик гюч геле. Оланы биринчиси – билимге, тилине гёз ачыв, тарихине янгыдан уяныв оьз арасындан гёрмекли адамланы арагъа чыгъарыв болуп токътай. Гьалиден юз йыллар алъякъда, шондан алда да яшагъан белгили адамларыбызны яда халкъыбызны бугюнгю гёрмекли вакиллерин гёз алгъа гелтирсегиз, сиз шону гертилигине тюшюнежексиз. Йырчы Къазакъдан, Магьаммат-Апенди Османовдан сонг Абусупиян, Нугьай, къайсын бирин айтайым, Уллубий, Зайналабит гелди. Тек шо барышда гьар заман да къумукъ халкъны оьрлюгюн, оьзденлигин таъмин этеген бирдагъы бир къудрат бар. О да – оюнда теренлешив, оюнда дюнья оьлчевюне чыгъып теренлешив. Шогъар таянмасакъ, инанмасакъ, биз утдурувну ёлуна тюшежекбиз. Муна биз, къумукъ халкъ, совет девюрню ичинде тапгъаныкъ кёпмю яда тас этгеник кёпмю деп ойлашып, къыйналып, тюрлю ичибизбушувлагъа тарып турагъан заманда бизин къумукъ халкъны атын савлай дюньягъа белгили этген Мурат Аджи ва эл намусгъа байлангъан башгъалары арагъа чыкъды. Уьчюнчюсю не деп сорасагъыз, Мурат Аджи бизин халкъгъа язып йиберген кагъызында шогъар туврадан-тувра жавап бере. «Оьтген асруну 90-нчы йылларыны башында мен оьзюмню тас этгенде йимик болуп, Хасавюртгъа гелип, гьеч ким билмейген кюйде Яхсайгъа чыкъдым. Ата юртумну гёргенде, оьзюм ким экенимни англамагъа башладым. Шондан сонг дюнья даражасында ойлашмагъа башлап, мен бюс- бютюнлей башгъа адам болдум», – деп яза ол. Демек, уьчюнчю къудрат – халкъгъа гелеген, ону ичинден чыгъагъан къайратлыкъ. Бизин хас тарихибиз Шавхаллыкъдан ариге бармай. Тарихибиз буса бизин минг йыллар булан да токътамай. Мурат Аджи шо гьакъда айта. Ол оьзюню илмусуна таби болмагъа биревню де чакъырмай. Оьзю де айтагъанда йимик, ону асарлары илму публицистика жанрда язылгъан. Эгер де шо гёзден къарап янашсакъ, ону китапларын бизге англамагъа тынч болажакъ. Мурат Аджи гетген девюрню гьакъында сёйлеп къоймай, гележекге де чакъыра. Ол Россияны герти гьакъ тарихин язмакъ учун чалышагъан адам,– дей туруп, ол Мурат Аджини абурлап, сыйлап гелгенлеге разилигин билдирди.
– Гертиден де, Мурат Аджини гьакъында эсгерген заманда, савлай дюнья оьлчевдеги тюрк миллетлени юреклеринде гьис уятгъан белгили алимибиз. Неге тюгюл, савлай дюньяны оьлчевюнде оьзюню къатты сёзюн айтмакъ учун, инсанны эркеклиги де, гьакъыл даражасы да, адамлыгъы да, халкъына, элине бакъгъан якъдагъы сюювю де болмагъа тарыкъ, – деди ондан сёз алып Гьюсен Адилов. – Дагъы ёгъесе, адам мекенли иш юрютмеге болмай. Мурат Аджини гьар къайсы китабын алсакъ да, къумукълагъа оьпкелевлери де кёп болма ярай деп эсиме геле. Шо дурус да дурус. Неге тюгюл де, оьзюню гьайсызлыгъындан бизин миллетни тас этивлери кёп. «Тарихи эсибизни ютсакъ, биз тас болабыз»,– деген Мурат Аджини пикрусу булан толу кюйде разимен. Адабиятыбыз, тарихи эсибиз болмаса, миллетни башгъа тилде сёйлетмеге де тынч бола. Бугюнлерде къумукъларда бары да миллетни масъалалары, миллет намусу 9-10 адамгъа салынгъан. Шо саялы да, оьз башына пайда излеп турмайлы, гьар адамгъа миллет масъалалагъа къошулмагъа тарыкъ.
– Мен Мурат Аджини оьзюм охугъан биринчи китабына байлавлу тувулунгъан гьислени бир де унутмажакъман, – деди Магьачкъаладагъы бир номерли орта школаны муаллими Минаханым Акъаева. – Гьали не буса да бизге герти сёз айтылды деп ойлашдым. Шо заман болгъунчагъа да мен анадаш халкъымны зорлугъу гьакъда атам шаир Акъай Акъаевни шиъруларындан, олай да къумукъланы арасында айтылагъан хабарлардан, ата юртум Къапчыгъайны тарихинден таба биле эдим. Мурат Аджини китаплары буса бизден яшыргъан ва яшырып турагъан Россияны, Европаны, шолар булан бирге савлай дюньяны тарихине гёзюбюзню ачды. Мурат Аджи оьз халкъын, тувуп оьсген элин герти кюйде сюеген адам, герти сёзню айтмагъа тартынмайгъан алим. «Россияны тарихин гьакъыкъатгъа къыйышывлу этмеге тарыкъ. Шо – заманны талабы»,– деп токъташдыра ол. Ялгъан далиллени айтылгъан тарихчилени илму ишлеринде берилеген герти, гьакъ маълуматланы кёмеклиги булан гери урмагъа бола. Ону бары да китапларында тарихи эсин ютмакълыкъ ягьсызлыкъ булан тенг этиле. Миллетни ёкълама бажарылмай. Барбыз биз, къумукълар. Бизге инг алда тамурларыбызны билмеге ва шолар булан оьктем болмагъа тюше.
Бары да къумукъланы атындан ватандашлыкъ къоччакълыгъы, халкъына гьалал кюйде къуллукъ этгени учун Мурат Аджини алдында баш иегенимни билдиремен,– деди ол дагъы да
– Мурат Аджини китапларыны яхшылыгъындан тарихни чёплюгюне бизин халкъны дурус тюгюл, алдан берли ойлашылынып яратылгъан тарихин ташламагъа, бизин яшларыбыздан, олардан тувгъанлардан таба да тюрклени янгы наслусун тарбияламагъа ёл ачыла. Лап да аслусу, Мурат Аджини яхшылыгъындан олагъа биз тюрк къавумдан экенибизни, къумукълар оьзлени ата-бабаларындан оьктем болмагъа гьакъы барын сингдирмеге болабыз,– деди Завурбек Мусагьажиев.
– Гертилей де, Мурат Аджи – бизин белгили адамыбыз. Ол герти кюйде миллетге сый этип гелген. Биз ону атын эсгережекбиз, ону 70 йыллыгъына багъышлангъан чараланы тийишли даражада оьтгермеге къаст этежекбиз, – деп башлады жыйында лап артда сёз берилген Алибек Гьажиев. – Бугюнлерде дюньяда яшайгъан къумукъланы санаву 500 мингге етише, гележекде бир миллионгъа да чыкъмакъ бар. Бизге кант этип турмагъа тюшмей, халкъны, айрокъда торайып гелеген яш наслуну тюз ёлгъа салмагъа да тарыкъ. Сонг да, къумукъ интеллигенция ёкъ деп айтып турмагъа тарыкъ тюгюл. О бар. Бизин гьалыбыз бек кант этеген гьалда тюгюл. Къумукъ халкъны гьайын гележекде де этежекбиз,– дей туруп, ол кемчиликлер къумукъланы гёрмекли адамлары ёкълукъдан тюгюлюн, оланы тийишли къайдада бирлешдирип, ишге къуршап болмайгъанлыкъдан экенин ташдырды.
Шондан сонг да Бурлият Шамасова, Арсланали Ибракъов, Залимхан Валиев, Ганибал Азизов, Абдулмежит Загьиров, Гюлбагъдат Омарова, Абсалитдин Мурзаев ва кёп оьзгелери Мурат Аджини яратывчулугъуна оьр къыймат берип сёйледи. Ону атын данггъа чыгъармакъ, къумукъ халкъны ругь даражасын сёнмеге къоймай сакъламакъ учун оьзлер тийишли гёреген таклифлени малим этди.
Инг алда жыйынны ортакъчылары оьзлени сёйлевлеринде жамият къурумлагъа къуршалагъан жагьил адамланы санавун артдырмакъны къастын болдурмакъны тийишли гёрегенин билдирди. Мурат Аджиге бакъгъанда, ону яшаву ва яратывчулугъу гьакъдагъы лакъыр оьтгерилген охувчуланы шу ёлугъуву булан тамамланып къалмажагъы бирдагъы да тасдыкъ этилди. Бир тавгъа Мурат Аджини атын къоймакъны гьаракаты этилежеги гьакъда билдирилди. Бырынгъы ва тезги къумукъ юртланы янгы ерлерде къурмакъны, олай да бизин халкъны тарихин, мердешли адатларын ва маданиятын оьсдюрмек учун милли автономияны амалгъа геливюню, адабият варислигин сакъламагъа музей ачмакъны агьамиятлыгъы гьакъда да айтылды.
Насрулла БАЙБОЛАТОВ.
СУРАТДА: оьтгерилген жыйынны ортакъчылары.
