Белгили болгъаны йимик, бу йыл бизин республикабызда 1 миллион тондан кем болмайгъан къадарында гьар тюрлю авлакъ ниъматланы къайтармагъа умут этиле. Шолайлыкъда, алгъа салынгъан борчланы уьстюнлю кюйде яшавгъа чыгъармакъ муратда айлана ягъыбызда юрюлеген гьаракат гюн сайын гючлене…
Шону булан янаша бугюнлерде къайтарылгъан тюшюмню сатывгъа чыгъарывгъа, ишлетивге ва шолай да сакълавгъа салывгъа тергев артагъанлыгъы гьис этиле… Адатлангъан кююнде, сакълавгъа салынгъан овощланы ва емишлени зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан заралланмагъан сайламлыларын айырмагъа тарыкъ бола.
Озокъда, авлакъ ниъматланы сакълавгъа салагъан кюрлени, тёлелени жабарын, пурхасын, тахчаланы ва оьзгелерин алданокъ тазалап акъчабып, сырлап дегенлей онгармагъа герек бола.
Кёп йыллыкъ сынав ташдырагъан кююнде, емиши къайтарылгъан кёп йыллыкъ тереклени туршу айда оьсювю де асталаша ва токътай. Бавчулагъа шо вакътиде емиш тереклени, бёлеклени сугъарывдан ва азыкъландырывдан хантав къалмагъа ярамай.
Азыкъландырыв учун касбучулар ва сынавлу бавчулар тереклени фосфор-калий кюйлевючлер булан ишлетме таклиф этегени гьакъда да айрыча эсгермеге сюебиз. Неге десегиз, туршу айда сувундан ва азыгъындан тойгъан емиш тереклер къыш гелгенде къагьрулу сувукълагъа чул бермей.
Таклиф бизден, иш сизден!
Балжибин сыйлагъан сельдерей
«Бахчада, бавда…» деген сагьифаны кёп йылланы узагъында юрютегеним негьакъ тюгюл. Оьсюмлюклени гёзел ва бай дюньясы, оланы сигьрулу сырлары, дарманлыгъы мени де сукъландыра…
Бу гезик мен охувчуларыбызгъа сельдерей деген ажайып оьсюмлюкню гьакъында баян берме сюегеним де ону хыйлы аврувлагъа, сыркъавлагъа балгьам экенидир. Башданокъ эсгерип къоймагъа сюемен, бырынгъы келт цивилизациясында шо оьсюмлюкню аты «апон» – демек, «сув» деп бериле.
Гертиден де, сельдерейни башлапгъы къыр авлакъларда оьсеген журалары сувлу, къайыр къатыш топуракъларда Орта денгиз аралыгъындагъы авлакъларда айрокъда кёп къаршылаша болгъан.
Сельдерейни латинче аты буса – «апис», демек, «балжибин» деп айтылып гелген. Шолайлыкъда, сельдерей балжибин сыйлагъан ва кёп къатнайгъан сыйлы дарман оьсюмлюк экенине бизге де шекленмеге тюшмей. Неге?
Пайдалы маддалардан бай
Озокъда, гиччи топуракъ пайынгда, дачада дегенлей оьзюнг нечакъы сюе бусанг да бир ва кёп йыллыкъ оьсюмлюклени гьар тюрлю жураларын янаша, бирче оьсдюрмеге бажарылмайгъаны гьакъ.
Биринчилей, еринг етишмей, экинчилей де, бир-бир оьсюмлюклер чечекленип жутлашагъан вакътисинде бир-бирине тююр-урлукъ тутма четимликлер тувдура. Натижада шо себепден тюшюмлени бир къадары тас этивлеге де тарый.
Оьзюмню сынавумну гьакъында айтсам, мени абзаралдагъы бавумда сельдерейге ва геренге (хрен) айрыча ер бериле. Не учун?
Газетибизни алдагъы йылларда чыкъгъан номерлерини бирисинде «Бахчада, бавда…» деген сагьифамда «Бахчаны къойчусу» деген баш булан печат этилген макъаламда геренни гьакъында генг кюйде маълумат берилген эди.
Бу гезик буса тёбенде сельдерейни гьакъында сёз юрюлежек. Неге тюгюл, сельдерей де адамны савлугъу учун пайдалы ва айрыча сыйгъа-къуллукъгъа лайыкълы, уьстде де эсгерилген кююнде, бырынгъы оьсюмлюк гьисапда танывлу.
Гертиден де, сельдерей – адамны савлугъу ва айры-айры санлары учун тарыкълы витаминлерден ва шолай да гьар тюрлю маддалардан бай оьсюмлюк. Дагъы да ачыкълашдырып айтгъанда, сельдерей гьар тюрлю оьсюмлюклерде амалгъа гелеген 40 тюрлю тузлардан ва С, В витаминлерден айрокъда бай.
Белгили болгъаны йимик, ер юзюнде гьали шо оьсюмлюкню 30 тюрлю журасы къаршылаша. Халкъарада буса аслу гьалда сельдерейни 3 журасы пайдаландырыла.
Биринчиси – тамур сельдерей. О къошула аслу гьалда эт ва балыкъ шорпа биширегенде. Экинчиси – саптакълы сельдерей. Бу журасы гьар тюрлю салатлар гьазирлейгенде къоллана. Уьчюнчюсю – япыракълы сельдерей, оччамны йимик, гьар тюрлю ашлагъа къошула.
Муна шо саялы да сельдерейни къызартып, къурутуп яда буса чий кююнде де къолламагъа яратыла. Тюзюн айтгъанда, къурутулгъан сельдерейде тузлангъанындан эсе витаминлер ва пайдалы маддалары артыкъ оьлчевде сакълана. Шо саялы къурутулгъанын да йыл боюнда къолламагъа таклиф этиле.
Нечик къурутула
Башгъа тюгюл, сельдерейни де къышгъа гьазирлейгенде, оьзге тюрлю яшылчаланы йимик, япыракълары, бутакълары ва урлукълары бирче яда буса айырылып къурутула.
Уьстде де эсгерилген кююнде, медицинада ва ашамлыкъда сельдерейни бутакълары ва тамуру да пайдаландырыла. Демек, сельдерейни башындан тюбюне ерли урлугъу ва тамуру да къоллана.
Япыракълы сельдерейни къурутма лап да рагьат. Саптакълы сельдерейникинден де япыракъларын айырып алып, таза гьавада гюн тюшмейген, ел тиеген ерде къалын кагъызны уьстюне яйып къурутма тарыкъ бола. Япыракълар толу къуруп битгинчеге, оланы чакъда-чакъда айландырып турмагъа таклиф этиле.
Къуругъан сельдерей япыракъланы увуп алып, шиша банкаларда къапгъач салып бегитип сакъласа, сан яны бузулмай эки йыл сакъланагъаны гьакъда да унутма тюшмей.
Озокъда, тамурлу сельдерейни къурутма олай рагьат тюгюл. Шону учун кёп заман да гете. Биревлер ону туврап гесеклеп, гюнде, оьзгелери буса печни духовкасына салып къурута. Гюнде тамурланы къурума, азында, бир жума къойма тарыкъ бола. Къурутулгъан тамурлары дагъы да увакълашдырылгъан сонг, уьстде эсгерилгени йимик, шиша банканы ичине тёшеп сакълама тюше.
Сельдерейни къоллагъыз, ону булан дос болугъуз. Неге тюгюл, гертиден де, о сизин ашыгъызгъа тизив татыв бере ва санларыгъызны къурч этежек, савлугъугъузгъа дос болажакъ.
Оьсдюрюлеген кюю
Бав-бахчаларда оьсдюрюлеген сельдерейни бийиклиги 30-60 сантиметрден оьтмей буса, дув авлакъларда ону 1 метрлеге гётерилеген къыр журалары да къаршылаша.
Белгили болгъан кююнде, о бир ерде эки йыл тюшюм бере. Демек, эки йыллыкъ оьсюмлюк санала. Экинчи йылында бавдагъы хасилердеги сельдерейни бийиклиги де 1 метрге етише.
Сынав ташдырагъан кююнде, аслу гьалда бав-бахчаларда сельдерейни урлугъу эрте язбашда, авлакълардан къар тайгъандан сонг чачыла. Бизин республикабызны тавтюп ва тюзлюк бойларында оьсдюрюлеген саптакълы сельдерей июн айны орталарына таба чечек ачма башлай, урлукълары буса июль айда къата. Тамурлу сельдерей гюзге таба токъташа.
Негер пайдалы?
Селдерейни япыракълары, тамурлары, урлугъу хыйлы аврувланы алдын алмагъа кёмек эте. Биринчилей, о адамны къаркъарасын нас къалды-къулдулардан тазалайгъаны гьакъда белгили.
Къурутулуп, урлукъларындан, тамурундан яда буса япыракъларындан гьазирленген чай эсли чагъындагъы адамлагъа, айрокъда эренлеге оьтесиз пайдалы. Гьар тюрлю шишик аврувланы алдын ала, яравун къатмагъа къоймай. Аллергия, подагра, ревматизм, атересклероз, остеохондроз, беззек ва оьзге аврувлагъа къаршы дарманлар гьазирлене. Адамланы авузундан гелеген яман ийислени сельдерейни чайы булан чайып яда буса ичип тайдырагъаны гьакъда да белгили.
Бюйреклеринде, бавурунда, ашкъазан-ичеклеринде, уьфюрюгюнде ва башгъа санларында ташланы амалгъа геливюн гери ура, къанын ташыма къоймай деп де эсгериле. Сувъяравун ёрукълашдыра ва шекер авруву барлагъа дарман гьисапда пайдаландырыла.
Дарман гьисапда сельдерейни халкъ медицинада нечик ва не оьлчевде пайдаландырылагъанына байлавлу толу маълуматлар булан Интернетден таба таныш болмагъа да бажарыла.
Мен буса шоланы арасындан бирисин алып, шекер авруву барлагъа сельдерейни тёбенде эсгерилеген къайдасында къоллама таклиф этемен.
20 грам япыракъларын алып, 1 стакан сувда 15 минут къайната. Сувутуп, гюнде уьч керен уьчер ашкъашыкъны ичмеге герек бола.
Сельдерейни ватаны Орта денгиз бойлар санала буса да, ондан этилинеген дарманлар бугюнлеге ерли тибет медицинада ва башгъа бойларда генг кюйде къолланагъаны гьакъда да айрыча эсгерме тюше.
Автор шу макъаланы гьазирлейгенде Интернетде ерлешдирилген
маълуматлардан да пайдалангъан.
