Яратгъаныбызны ругьу булан толгъан таза ва рагьмулу юрекли Мурат Аджиге нечакъы да тынч болмагъан. «Магъа, мени янгы къумукъ ругьума бугюнюм кёп багьалы. Шо себепден магъа яшамагъа къыйын да болгъан», – деп яза ол оьзю де. Гертиден де, ялгъангъа кюйленип битген дюньяда гьакъны (гертини) уятмагъа, ону аякъ уьстге тургъузмагъа нечакъы да тынч тюгюлю барыбызгъа да белгили. Гьатта ону кёп яхшы англайгъан алимлер де гьакимлеге, жамиятда токъташгъан «низамгъа» къаршы турма базмайлар яда буса сав миллетни, гьатта тюрк, бусурман дюньясындан оьзюню оьз дюньясын алгъа сала. Мурат Аджи тасдыкъ этеген дюньяда башлап тувулунгъан биргине-бир тюрк цивилизациягъа ачыкъдан-ачыкъ къаршылыкъ къуруп да болмай, тюртюп согъуп, не этип де Аджини ругьдан тюшюрмеге къарайгъанлар буса кёп болгъан. Янын тутуп, ягьын билип, гьар не кюйде де ону якълап къумукълар да гётерилмеген. Шолай басгъында яшай туруп да, М.Аджи уллу иш берекетли ишлей. 2005-нчи йыл М.Аджи, «Ёлдаш» газетибизни соравларына жавап бере туруп, булай дей:
«Мен 41 китапны авторуман, Россияда ва уьлкеден тышда да 500-ден де артыкъ макъалам чыкъгъан. Китапларымны «семизлери» де, «арыкълары» да бар. «Тюрклер ва дюнья: къысмат оьлчев тарих» деген китабымны 600-ден артыкъ бети бар. Олар уллу тиражлар булан Тюркияда, Германияда, Болгарияда, Украинада, Азербайжанда, Къазахстанда таржума этилип чыгъарылгъан. Оланы 40 доллар берип сатып ала. Олагъа багьаланы алывчулар сала», – дей.
Бырынгъы Алтайны ахтарыв, ону тюрлю-тюрлю къавумларындан бирикген халкъыны къуватлы бирлиги, терен ойлу адамлары къургъан маданияты Евроазияны елемеге бажаргъан. Нечик? Не ёл булан? Бу масъалаланы ахтарыв, озокъда, М.Аджиден терен билимден, англавдан къайры, кёп вакътини ва гючлю гёнгюлню талап этген. Ону къайнар къасты халкъны гёзюнден яшырылгъан хыйлы тарихи гьакъыкъатны (гертини) тапмагъа бажаргъан.
«Бизин бай тарихибиз зор ялгъанны тюбюнде гёмюлген болгъан», – деп яза Мурат Аджи.
Шо адилсизликни Кёкден, Тенгирибизден толгъан М.Аджини юреги гётерип болмай. Загьмат ёлуну инг башында тийген яшавну къагьрулу къапасы (ону башлапгъы китабы саялы ишден эркин этелер) ону хыйлы затгъа гёзюн ача: пачалыкъ идаралардан таба гертиге ёл ачмагъа бажарылмажакъны англай. Оьзюню оюн ол оьзюню китапларында язмагъа токъташа. Шо гьакъны охувчу къабул эте буса, авторгъа дагъы зат тарыкъ тюгюл. Мурат Аджи буса охувчу алда тергев де бермей оьтеген затланы гьакъында оларда уллу гьаваслыкъ тувдуруп язмагъа бажара, яшырмай гертини яза. «Мен гертини язгъан чакъы, мени китапларымны охувчуланы арасында сыйы-абуру болажакъ, охулажакъ!» – деген ойгъа геле М.Аджи.
20–25 йылны ичинде ону ою сав дюньягъа белгили бола, охувчуланы авадан кёп яны Аджини якълай. Ону булан Москвада, Татарстанда ва хыйлы башгъа регионларда ёлугъувлар оьтгере. Ол – халкъны инамлыгъын къазангъан алим ва язывчу, насипли адам. Ону ол оьзю де яхшы сезе. Гертиден де, Мурат Аджи – тарихдеги айры-айры миллетлени яда айры динлени пайдасы учун бугюнге ерли юрюлген ва таза гьакъыкъат деп къабул этип тургъан агьвалатлагъа бюс-бютюнлей башгъа къарав яратгъан тарихчи, этнограф ва язывчу. Бу адам яратгъан илму янгылыкъланы илму-ахтарыв институтлар да этмеген. Эгер инсангъа ва инсанлыкъгъа бары да затдан гьакъыкъат ва адиллик аявлу буса, къумукълар чы нечик де, Дагъыстан, Россия,бютюн дюнья Аджини сыйын гётерме тарыкъ. Аз вакътини ичинде ол этген къоччакълыкъны, ондан къайры этген дагъы бар буса да тамаша.
2007-нчи йыл «Древняя история тюрков и Великая Степь», «Средневековая история и Великая Степь» деген яшлар ва оланы ата-аналары учун язылгъан, гьарисини тутуму 26 печат япыракъдан артыкъ, саламат, бай ва гёзел безендирилген Москвада чыкъгъан эки томлукъ учун Мурат Аджини бир де тартынмай Нобелни савгъатына да гёрсетмеге ярар эди деп эсибизге геле. Ону гиришив сёзюнде: «Булай китап бир де чыкъмагъан», – деп язылгъаны да огъар айрыча гьюрмет ва инамлыкъ тувдура.
Мурат Аджи уллу гёчювюлню вакътисинден сонг пача Атилланы дер вакътисинде дюньяда бир цивилизация болгъан деп токъташдыра. Башгъа цивилизацияланы ол инкар эте ва шо ойгъа инамлыкъ да тувдура. Мурат Аджини охувчуланы, айрокъда къумукъ ва тюрк охувчуланы, олай да бусурман охувчуланы якълавун гёзлемеге гьакъы да, ихтияры да бар. Биз огъар уллу иш разибиз, ондан сююнебиз. Тек разиликге жавап гьисапда гьаракат ёкъ эди. Гьали буса Мурат Аджини 70 йыллыкъ юбилейин оьр даражада къаршыламакъ учун, республиканы сиптечи группасыны гьаракаты булан къумукъ районларда, юртларда ва Магьачкъалада шо агьвалатгъа багъышлангъан хыйлы гьаракатлар оьтгерилежекге гьеч шеклик ёкъ. Борагъан бойда да шо агьвалатгъа байлавлу хыйлы чаралар гёз алгъа тутулгъан.
Миллетни булай адамларын якъламагъа да, гьайын этмеге де, олардан сююнмеге де герекбиз. Янгыз къумукълар да тюгюл, бютюн Дагъыстан. Мурат Аджи ачгъан янгылыкъ – сав дюньяны гьакъгъа, адилликге ва рагьмугъа тартажакъ агьвалат. Мурат Аджи – гьар не даражадагъы халкъара савгъатгъа да лайыкълы алим ва язывчу.
Абас МАМАЕВ.
Мычыгъыш Республика, Борагъан.
