Пагьмулу адамлар бизин яшавубузну къужурлу,  гёнгюбюзню шат эте.  Гьар-бир якъдан пагьмулу адамлар оьзлени  бажарывлугъун  юртуна, халкъына, жамиятгъа пайда гелтирмек учун къоллайгъаны да   уллу байлыкъ. Бизде, айрокъда юртларда инчесаниятны, маданиятны, мердешлени ва адатланы сён-ме-дёнме къоймайгъан адамларыбыз бар.

 

Шолай адамларыбызны бири – Дагъыстан Республиканы маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу гьелили  Кюсюм Халилова.

Кюсюм Бийболатовна  къумукъ маданиятны, халкъ йырланы янгыз бизин халкъны арасында тюгюл, савлай Дагъыс­танны, гьатта Венгрияда Будапештде юрюлген тюрк халкъланы йырларыны фестивалында ортакъчылыкъ этип де танытгъан.

Ол 1950-нчи йылда Гьели юртда (Къарабудагъгент район) Бийболат ва Суйгурат Халимбековланы агьлюсюнде тувгъан. Оьзюню йыргъа ва къомуз согъувгъа пагьмусуну гьакъында айта туруп, атасы да агъач къомуз согъа болгъанын эсгере. Атасы Бийболат Халимбеков уллу сагьналагъа чыкъмаса да,  дос-къардашны арасында агъач­ къомуз согъуп йыбав берип гелген. Ол, къызы Кюсюм 5-нчи класда охуйгъан  вакътиде гечинген буса да,  къомуз  согъуп йырлайгъан кюю, атасы йырны башын башлап,   эркъардашы  узатып йырлайгъан кюйлери яхшы эсинде къалгъан. Атасы Бийболат Халимбеков чертип йырлагъан агъач къомуз милли маданиятны белгиси  гьисапда оланы агьлюсюнде бугюнлерде де сакълангъан.

Кюсюм Халиловагъа  йыр йырлама, агъач къомуз сокъма пагьмусу атасындан гелгендир. Ол шолагъа гиччиден тутуп уьйренген. Анасы Суйгурат буса о заманлар колхозда савунчу болуп ишлеген. Ол 1957-нчи йылда Москвада  ВДНХ-ны ортакъчысы да болгъан.  Кюсюм де школада  оьрдеги класларда охуйгъан вакътисинден берли анасына кёмекге юрюген. Савунчу къызны йырлайгъанына уьйренип къалгъан сыйырлар ол йырламаса сют  бермейген  болуп къала. Яш савунчу комсомол къызны аз заман да гетмей Къарабудагъгент район исполкомну депутаты этип сайлай. Оьзю булан бирче чалышагъан савунчулар Кюсюм депутат гьисапда жыйынлагъа гетгенде, сыйырлар йырламаса сют бермейгенни англай.  Савунчу болуп ишлесе де, ол  гьар тюрлю жамият ишлерде гьаракатчы кюйде ортакъчылыкъ этип гелген. 1971-нчи йылдан берли маданият тармакъда чалышмагъа башлагъан.

К. Халилова уьйленген сонг  агьлюсю Абуталип Халилов булан ишлемеге ата юрту Гьелиден бир-нече чакъырым арекде ерлешген Сутай къотангъа бакъдырыла. Шонда Кюсюм китапхананы заведующийи  болуп, агьлюсю электрик болуп чалышмагъа башлай.

Бир нече йыллардан сонг Сутай къотан тозула ва онда  чалышагъан­ халкъ юртгъа къайта. Бажарывлу яш касбучу Кюсюмню къайтгъанда Гьели юртдагъы клубну директору этип ишге ала. Муна ол шо замандан берли  маданият тармакъда чалыша.

Бугюнлерде ол чебер яратывчулукъ ёлбашчысы болуп ишин узата.  Маданият тармакъда загьмат тёкген 52 йылны узагъын­да  кёп уьстюнлюклеге етишме,  пайдалы ишлер этме бажара.

Гьар йыл Гьели юрт­ну маданият къаласыны къуллукъчулары район ва республика оьлчевде оьтгерилеген фестивалларда, башгъа чараларда ортакъчылыкъ эте. Кюсюм Халилованы ёлбашчылыгъы булан оьтгерилеген бары да маданият чаралар, ёлугъувлар милли адатларыбызны сакъламакъ, яшёрюмлени ругьландырмакъ, юртун, ватанын сюйдюрмек мурат булан оьтгериле. Ол шо гьакъда айта туруп булай эсгере:

– Мен маданият тармакъда чалышагъанлы кёп йыллар бола. Гьар заман халкъны, юртлуланы разилигин алып чалышмагъа къаст этгенмен. Озокъда булар бары да мен янгыз­ яшавгъа чыгъарып болагъан ишлер тюгюл. Биз оьтгереген чараларда юртдагъы кёп  агьлюлер яшы-уллусу булан къошулуп булкъалар, къумукъланы унутулуп барагъан  адатларын гёрсетебиз, фестивалларда, къаравлар­да ортакъчылыкъ этгенбиз. Агъаевле­ни, Хизриевлени, Жанибековланы агьлюсю ва башгъа агьлюлер кёп кёмек этген. Олагъа гьакъ юрекден баракалла билдирмеге сюемен. Шо чараларда ортакъчылыкъ этген яшланы арасында да маданият училещени битдирип чалышагъанлары да бар.

Бугюнлерде де район яда республика оьлчевде оьтгерилеген фестивалларда юн булкъа оьтгерилеген кюйню, яш тувгъанда   бешикге салагъан адатланы кёп арив гёрсетип тура. Нече гезик къумукъ тойну адатларын гёрсетген. Фестивалларда ортакъчылыкъ этегенде тарыкълы болагъан милли гийимлени де ол оьзю  тиге.

Кюсюм Бийболатованы ёлбашчылыгъы, ортакъчылыгъы ва къасты булан оьтгерилген маданият чараланы арасында «Навруз», «Юртну гюню», «Гьели юрт школаны 80 йыллыгъы», «Давну яшлары», «Юрек юртну сагъына», «Биз Россия буланбыз», «Маданиятны йылы» ва башгъа кёп тюрлю байрамлар бар.   Олар барысы да уллу усталыкъ булан оьтгерилген. Гьар байрамда  къонакъланы ашын да къашын да, берип дейгенлей,  агъач къомуз да согъуп йыр булан къаршылап,  гёнгюн де, разилигин де алып оьтгермеге бажаргъан.  Кюсюм Халилова оьтгереген  «Юн булкъа» ва «Гьабижай булкъа», «Яшны бешикге салыв»  деген сагьна гёрсетивлер  гьар йыл республика оьлчевде оьтгерилеген фестивалларда, оьзю де эсгерген кюйде, алдынлы ерлени алып юрюген.

Кюсюм Халилованы гьаракатчы чалышыву районну ва республикабыз­ны янындан да тергевсюз къалмагъан. 1995-нчи йылда огъар «Дагъыстан Рес­публиканы  маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу» деген гьюрметли ат берилген. 2007-нчи йылдан берли ол загьматны ветераны да дюр. Бу савгъатлагъа  ол оьзюню къайратлы загьматы булан лайыкълы болгъан.

Кюсюм Халилованы агъач къомуз да согъуп халкъ макъамланы,  халкъ авуз яратывчулугъуна гиреген сарынланы-йырланы унутулма къоймай йырлайгъанын да айрыча эсгерме тюше. 2016-нчы йылда  бизин къумукъ халкъны фольклор байлыгъын ахтарыв мурат  булан  Венгриядан къонакълар гелген вакътиде Кюсюм Халилованы тилинден къумукъ халкъ йырланы язып алгъан. Ондан сонг 2017-нчи йылда Венгриялы мажар тюрк ахтарывчу Агъоч Гергелини ёлбашчылыгъы булан Венгрияны тахшагьары Будапештни уллу залында оьтгерилеген концертге оьзге тюрк миллетлени вакиллери булан бирче Кюсюм Халилова да чакъы­рылгъан. Ол пагьмулу агъач къомуз согъагъан­ ва гьазирлейген уста Магьмут Болатов булан бирче  Венгрияны ва Румынияны инг уллу шагьарларында оьтгерилген концерт программаларда ортакъчылыкъ этген.

«Фоно Зенекар» деген милли мажар ансамбли де булан тюрк миллетлени вакиллери Венгрияда 4 концерт, Румынияны шагьарларында 2 концерт берген.  Кюсюм Халилованы сураты ва аты язылгъан  уллу афишалар Будапештни орамларында илинген.  Венгриягъа яратывчулукъ сапарын эсгере туруп Кюсюм Халилова булай дей:

– Шо йыл сентябр айны 24-нде концерт Будапештни инг уллу залларындан биринде оьтгерилди. Ону ахырында йыравланы сыйламакъ учун фуршет берилди. Фуршетде Венгрияны премьер-министри Виктор Орбанны уягьлюсю Анико Леваи де ортакъчылыкъ этди. Мен шонда савгъатгъа деп бизин милли  яхсай тастар алып баргъан эдим. Венгрияны премьер-министрини къатынына къумукъланы атындан яхсай тастар савгъат этдим. Бизин милли явлугъубузну ол кёп сююп къабул этди ва шоссагьат байлап сурат чыгъарды.

Кюсюм бажив гьали де Гьели юртдагъы милли маданият центрны яратывчулукъ ёлбашчысы болуп чалышывун узата. Ону гьар бармагъында бир пагьму бар десем де къопдурув болмас. Ол йырлап да, агъач къомуз согъуп да, тигип де, хали-халча согъуп да бажарагъандан къайры, къумукъ милли ашланы да ашап – тоюп болмасдай татывлу эте.

Ону ортакъчылыгъы булан гьазирленген телеберилишлер де бар. РГВК телеканал Кюсюм баживлеге къонакълай гелип къумукълар бурчакъ шорпа ва мичари этеген  къайдаланы чыгъаргъан. Бирдагъы гелгенде эсгерилген телеканалны къаравчуларына  Гьелиде дум согъагъан­ усталыкъны сырларын  да аян этген.  Ол шончакъы намусну бойнуна алып мекенли,  уста кюйде кёп йылланы узагъында  яшавгъа чыгъа­рып турагъандан къайры да уьягьлюсю Абуталип Халилов булан бирче беш яшны – 3 улан, эки къызны тарбиялагъан. Олар да  гьариси яшавда оьз ерин тапгъан.

 

Патимат БЕКЕЕВА.