Арадан нечесе йыллар оьтген, тек оланы эсге алсам, юрегим гьали де булгъанып гете. Гьайран болмакълыгъым­дан къайры, ачувум чыгъып да йибере. Ана тилин кимден де яхшы билеген, пагьмусу эл арада белгили адам булай нечик айтып болгъан? Очарны бетин этип, ёл-ёругъуна къыйышывлу геле деп айтгъандыр десек, ана тил булан оюн-масхара боламы? Кепликден айтгъандыр деме де болмайман. Тек айыкъ да болуп, сёзню къыйматын да биле туруп, ана тилге бу инамсызлыкъ шаирге къайдан гелген экен деп тамаша боламан.

Аз санавлу халкъланы ана тиллери юн йипге илингендей, къылдай уьзюлме аз къалып турагъан шо девюрде ол шаирге бу ой къайсы оьртенден къабунгъан эди экен?

Балики, огъар 1912-нчи йылда къумукъ фольклорну, адабиятны тарихин ахтармакъ учун Мажарстандан Дагъыс­тангъа гелген, дюньягъа аты айтылгъан тюрк илмуну алими Юлиус Неметни язывлары таъсир этгендир. «Ишлер шулай гетсе, къумукъ тил 50 йылдан ари бармажакъ», – деп язгъан болгъан ол.

Шолай ойлашагъан, гьатта бир-бир муаллимлер булан алимлер бизин арабызда бугюн де ёлугъа. Тенгириме минг макътав, къумукъ тилни чомачасы да, башбаву да оланы къолунда тюгюлю бизин насибибиздир…

Алынсын-алынмасын, чомачасы да, башбаву да болгъан сонг, о егилген арба (яда сабан) болма герек. Чомачасы да, башбаву да алынгъан арба, заманлыкъгъа туварылгъан булан, оьгюзю-мююзю булан «бир заты да къалмай» ёкъ болуп къаламы?! Къумукъ тилни нече тюрлю арбасы бар. Балики, оланы инг биринчиси бизин, тюрк къавумланы ата-бабалары болгъан, дюньягъа биринчилей илмуну, билимни яйгъан шумерлени дюньяда башлап язылгъан балчыкъ китаплары юкленген арба болгъандыр?

Янгыз, айры бир арбабызны алып къойсакъ да, ону нече тюрлю саны бар.

Арышлардан башлайыкъ. Эки аслу арыш. Уллу арбаланы арышы да бола. Арышлар, кёбюсю гьалда, гюйрючден яда гогамандан этиле. Ал янында – оланы бир-бирине тартып боюнсагъа къошагъан къадав. Къадавгъа чум агъачны сайлайлар. Чум къадав чайналса да, уьзюлмей, бирден-бир бек бола.

Арышлагъа ялкъынлар бегиле (бортлар). Ялкъынланы оьр башларын оьречелер сакълай. Бир-бир уллу арбаланы къошум оьречелери де бола – маймакъ оьречелер. Шоллукъда, арбаны кёкюреги ясала. Салам яда бичен юклегенде, оьгюз­лени уьстюнде яйылып гетмесин деп, оьречелерден алгъа багъып узатылгъан агъачлагъа оьгюзлюклер деп айтыла.

Арбаны кёкюреги гёчерагъачгъа бегиле. Ону уьстюне ястыкъ салына. Гёчерагъачны арышлагъа, гьар экиси бир арышгъа тюпден таба къагъылагъан дёрт солакъ бегите.

Арбаны арбалыгъын болдура­гъан – ананг оьлгюр, эки дёгерчик! Гьарисини ортасында болагъан мийлик. Мийликге бегилеген гегейлер (санаву дёгерчикни оьлчевюне гёре). Гегейлени яшлары йимик къучакълап сакълайгъан – тогъайлар. Тогъайланы да бир-бирине сыкълашдыра­гъан солгъулар (чынылар)…

Боюнсагъа гелейик. Ону оьрдеги, оьгюзлени елкесине салынагъан, арив исбарланып этилеген авур агъачы – боюнлукъ. Огъар дёгерек тешиклер булан тиркеленген – эки ортачомача, эки янчомача. Гьар чомачаны тюпдеги назик  башларын бегитип сакълайгъан агъачы – тамакъса.

Янчомачалар къатты агъачдан этилмей. Ону себеби – арба авуп, оьгюз онгайсыз йыгъылса, янчомача сынып, бойну эркин болуп, оьгюз бувулмай къутула.

Уьлкю болуп оьсеген, увакъ къызыл емишлери бола­гъан тогъустан деген агъач бар. Бек къатты агъач. Оьгюз­леге гёз тиймей деп уллулардан эшитип, къадавну биз тогъустандан эте эдик… Къырымтаякълар оьречелени башларына бегиле. Бижакъ-таякълар назик чубукълары булан бичен яда салам юклейгенде къоллана. Беллик – арбачыны олтурагъан ери. Гётайгъыз – къартыкъ, гьабижай, картоп, къабакъ юкленегенде салына. Чишлер – бичен яда салам юкленегенде, арт арышлагъа чанчыла. Иргъакъ– бичен яда салам арбаны сыртындан басып сакълай. Маршавлар – оьгюзлени безендирмек булан бирге (гьайкеллер, къонгуравлар тагъып) энишлерде оьгюзлер арбаны чаналатып сакъласын учун къоллана.

Эшилген солгъу – герилип гетмесин деп, арышланы башына, къошулагъан ерине салына…

Гьали гелейик «башбавун алса, битип къалагъан» шо оьгюзлеге. Шо шаир айтгъан шу сёзлерине оьгюзню де хатири къалар эди, гьайванны да ягьы сынар эди. Кёкню гётерме де авурсынмайгъан, чарлакъ болуп гётерилген оьгюзню мююзлери негер тиймей! Яшыл авлакъда яйнап, туварда тана болуп эркеленип битгенче, авдарып йыгъып бичегеник аз йимик, оьмюр бою арбагъа, сабангъа егилип, елкесин бойнуса янчгъангъа да къайпанмай, къачмай, уьркмей къолгъа уьйренип бизге къуллукъ этме яралгъан оьгюзню ойлу гёзлерине къумукъну тарихи язылгъанмы экен деп эсиме геле. Ону маршавун, къа­йышларын да биз ону оьзюню гёнюнден этгенибизни чи айтмай да къояман…

Къайтып шо «чомачасы, башбаву алынгъан» арбагъа гелейик. Балики, о Эндирейден Аштархангъа киреге егилген арба сама болмагъанмы? Йыракъ сапаргъа къумукълар мажар арбалар да екген. «Мажар оьгюзню мююзю йимик, мажар арбаны дёгерчиги йимик» деген сёзлер бизин тилге шо арбалардан гелгендир. Киречи оьгюзлени нече налы-мыхы бар? Бизин арбачылар оланы налын-мыхын нечакъы йыракъ ёлларда да тас этмеген…

Балики, шо оракъ заманда бизин юртну берекетли авлагъы Изатлиде юкленип, Къабаркъолдан юртгъа гирип гелеген кюлте арба болгъандыр? Яда о сав Дагъыстанны тойдургъан, бугюн урланып битип барагъан Бабаюртну бир тирменинден гелеген арба болма багъыйлы…

Яда о мени улланам Даражатны атасы Балчар Мутукну бал иннырындан гелеген, бал чаралар юкленген арба болгъандыр? Мутук язны бир гюнюнде бугюнгю Къа­къамахини мюлкюндеги «тала» деген авлакъда сабаныны сабын йибермеген кюйде кёк уруп оьлген. «Чакъны къашы тююлюп гёрюне. Бавукъ болса, оьгюзлени бойнулары къансава, шунда туварайыкъ», – деген агъасына: «Тарлавну ортасында сабанны тувармакъ арив тюгюл. Боюнбашгъа сама чыгъарайыкъ», – деп сюрюп барагъанда, кёкден гелегени гелген. Оьзю булан бирче харш тюпге егилген кёп аявлу оьгюзю де жан берген. Яшмын хынжалындан оьтюп, къынын яллатып йиберген болгъан дей. Кёкден гелген от къамучу Мутукну мыйыкъларын чиркитген болгъан дейлер…

Оьрде шо шаир айтгъан, «Чомачасын-башбавун алса, дагъы бир заты да къалмайгъан» арба, балики, Манас батагъадан балыкъ яда Туралиден туз юкленип Анжикъалагъа барма онгарылгъан арба болгъан буса да ким биле? Бизин ата-бабаларыбыз о бойларда аз загьмат тёкмеген, аз арбалар тозмагъан. Кёп оьгюз­ню мююзюне башбав салгъан. Оьзлеге сав дюньядан гелген вакиллер олар булан къумукъ тилде сыр чечген. Сюйсе туврадан, болмагъанда – таржумачы булан…

Яда шо шаир айтагъан арба бизин уллу бийлерибиз, шаирлерибиз, йыравларыбыз яшагъан ва шонда гёмюлген Шава деген шагьарыбызгъа, оланы башлы­гъына орнатма Таргъудан яда Дербентден сынташ алып гелеген, сегиз оьгюз егилген арба болгъандыр? Йырчы Къазакъ оьзю­ню «Сибирден язгъан ка­гъызында»: «Къайтар бизин къайгъы енген Шавагъа», – деп язгъан шо шагьарыбызны биз унутгъанбыз, тек шо сынташлар гьали де эсделикге къаравулда. Сынлагъа къумукъча язылгъан! Сёйлетсенг де, олар къумукъча сёйлер эди. Шо таш юкленген арбаны башбавун ким тутгъанны, чомачасын-къадавун ким салгъанны, ол къайсы тилде сёйлегенни биз унутсакъ, бизден сонгулар эсге алармы?!

Арбаларыбызны инг де гёзели – гелин арбаны алайыкъ. Гелинни бизин ана тилибиз йимик ярыкъ шамчыра­гъын, бал татывлу сёзюбюз йимик татлилигин эсгермей къойсакъ да, шо арбадан бизин гележек къысматыбызны белгилейген яшлар тувмаймы? Иншааллагь, шо яшланы бирлери сама бизин ана тилибизни арбасын туварып, «чомачасын, башбавун алып» къоймас бугъай. Шаирлер, алимлер яратгъан китапланы охума эринмес бугъай. Шо китап­ланы биринде, балики, олар «Оьртен» деген шиъруну да табар. Онда Абусупиян Акаевни уьч гече-уьч гюн ялла­гъан, яллап битмегени арбалагъа юкленип талангъан китапханасыны гьакъында айтыла:

 

Къапулардан къарады,

Тешиклерден тикленди…

Дорбалагъа тёшелди,

Арбалагъа юкленди…

Оьрден-къырдан талатды,

Оьртенлерде яллатды…

Тахча-тахчаны бутап,

Бирин-бирине матап,

Он сегиз арба толгъан

Алтын языв, нюр китап…

 

Шо шаир эсгереген «башбав-чомача» шо китап­лар юкленген арбаланы бири сама болмагъанмы? Шо арбадагъы къумукъ тил «чомачасын, башбавун» юз керен алып къойсанг да «битип къалагъан» байлыкъ тюгюл экенни девюр гёрсетди.

Тилни тас этмей сакъламакъ – уллу намус. Тилни арбасына егилмек – сабангъа егилмекден де авур. Ону боюнсасына елкесин салмакъ учун уллу сююв ва тавакаллыкъ тарыкъ. Бизде буса шолай адамлар: язывчулар, алимлер, муаллимлер бар. Инг де аслусу – къумукъ китапны, журналны, газетни охума, асил къумукъ сёзню эшитме, йырлама сюеген наслу гьали де сав. Шо гьасиретликни биз яшлагъа берме болсакъ, «чомачасын, башбавун» алмай-салмай къойгъан булан да къумукъ тил бир заманда да оьлмежекге мен инанаман.

Дагъыстанда биринчилей оьзюню гьаракаты булан ачылгъан «Тангчолпан» журналны тилини гьакъында Т. Бийболатов булай язгъан: «Кумыкский язык очень древний, на котором говорили наши предки тюрко-татары во времена своего государственного могущества. На этом языке они достигли апогея процветания своей культуры, остатками которой ныне восхищается весь культурный мир».

Къумукъ тилни гьакъында Абусупиян Акаев айтгъан сёзлени мунда гелтирмей де къояман. Ана тилине шо шаир берген багьаны буса юрегим ачытмакълыкъдан айтмай болмадым. Оьз пикрусун «Ёлдашны» сырдашлары да айтар деп ойлашаман.