Не саялы осал кютюле?
Белгили болгъаны йимик, бизин республикабызда ДР-ни Гьукуматыны янында ерлерде тувулунагъан къыставуллу гьалланы, шолай да, табии балагьланы алдын алывгъа байлавлу хас штаб къурулгъан ва чалышагъаны биринчи йыл тюгюл. Амма, шогъар да къарамайлы, къурумланы ва ватандашланы янындан талаплар кютюлмейли йырылагъаны давамлаша десек, гьакъыкъатгъа къыйышмай къалмас. Дагъыстанлы къоллавчуланы яшавлукъ къуллукълары не саялы осал кютюле?
Биринчилей, бизин республикабызда шолай къуллукълар, айтагъаным, онгайлыкълар болдурулгъанлы, арадан 50–60 йыллар оьтюп тура. Мисал учун айтгъанда, 50–60 процентден де артыкъ эсгиленген электрик сетлени янгыртыв районларда ва шагьарларда осал юрюле. Муна шо саялы да, ерлердеги талаплар артагъаны айрокъда гюз-къыш вакътилерде сетлердеги электрик гючню 30 процентге ювугъун технический тас этивлеге тарыта.
Язбаш-яй вакътилерде бизин республикабызда ЖКХ-ны къуллукълары йырылып, къоллавчулар ичеген ва авлакъланы сугъарагъан сувлардан магьрюм къала. Районларда ва шагьарларда бир-бир гезиклерде сувну сутканы ичинде бир нече керенлер бёлюп гезик булан йибермеге борчлу бола. Неге? Неге тюгюл де, Дагъыстанны бузлу-къарлы тавларындан баш алагъан оьзенлерибизни ва шолай да, оьзенлерде къурулгъан ГЭС-лени сув гьавузларындагъы сувлардан шоланы къурулуш проектинде гёз алгъа тутулса да, ерли халкъгъа сувдан толу кюйде пайдаланмагъа бажарылмай. Яшырмагъа негер тарыкъ, «таза сув» деген республика программадан да бизин республикабызны ватандашларына-къоллавчулагъа асув аз.
Таза суву булангъы оьзенлерден, сув гьавузлардан таба ерли муниципалитетлеге, айлана якъдагъы юрт хозяйство авлакълагъа-топуракълагъа сув йиберивню иши осал салынгъан. Гьакъыкъатда ерлердеги- районлардагъы ва шагьарлардагъы сув гьавузланы къурувну масъаласы да четимлеше.
– Къыбла Дагъыстанда яз вакътилерде сувну къытлыгъы айрыча гьис этиле, – дей бизин булангъы лакъырлашывунда Оьтемиш юртдагъы хозяйство предприятиени башчысы Арсланали Ибрагьимов. – Бар имканлыкълардан пайдалана туруп, Оьтемиш юрт администрацияны гьакимбашы Жамалутдин Алиев адамлар учун ичеген сувну масъаласын чечмеге деп къаст этип айлана. Ону гьаракатыны натижалары да болмай къалмай. Тек айлана ягъыбыздагъы минг гектарлар булангъы майданлагъа сув чыгъарылмаса, къургъакъ йылларда тюшюмлени авадан пайы тас этивлеге тарый. Ашлыкълар чиркий, яш юзюмлюклер зарлана…
– Онгайлыкълар ёкъ саялы тюгюлмю дагъы, оьтемишлилер къазанч учун тышгъа гетме муштарлы болагъаны?
– Озокъда, юртлу загьматчылар къургъакъ ерлени алып ишлетмеге тартына. Мисал учун айтгъанда, Солакъдан гелеген КОР татавулну суву Избербашны ювугъуна гелип «Къоличи» деген ерде токътагъан. Шондан сув алып Оьтемишни авлакъларына чыгъармакъ учун харж етишмей. Юзюмчюлюкню оьсдюрювге, агропромышленный тармакъны асувлугъун артдырывгъа байлавлу болуп хас республика ва федерал программалар, законлар къабул этиле. Тек шоланы харжы тувра авлакълагъа етишгинчеге, эки арада талам-такъыш болуп къала. Савлай республикабыздагъы «зараллы аврув» бизин районгъа да хас. Натижада, энергетика гючлер, сувлар етишмей, къоллавчуланы талаплары къыйыкъсытыла.
– Бизин юртда гектарлар алып топуракъ пайларында бир йыллыкъ ва кёп йыллыкъ оьсюмлюклени тамчылатып сугъарагъанлар да къаршылашмай тюгюл, – деп лакъыргъа къошула гьюсемегентли оьр билимли агроном, ерли хозяйствода юзюмчюлюк бригадагъа башчылыкъ этеген Рафаэль Къурбаналиев. – Озокъда, авлакълагъа, бавлагъа машинлер, тракторлар булан ташып гелтирилген сувгъа чыгъагъан харж продукцияны оьзюне токътайгъан багьаларын артдырагъаны гьакъ. Муна шо саялы да, районну ичинде лап да онгайлы ерлени танглап, сув гьавузлар ишлемек парз. Неге тюгюл де, булакъ сувлардан амалгъа гелеген Гьамри оьзенни суву къургъакъ йылларда къыт бола, агъымы битип де къала. Явунлу йылларда буса шону ташгъын сувларын уллу сув гьавузлагъа жыйып сакълама бажарылажакъ эди.
Тергевню гючлендирмеге тюше
Къаягент районну юртларындагъы ватандашлар-къоллавчулар къыставуллу вакътилерде табии балагьлардан сонг тувулунагъан четимликлеге де бойсынмагъа сюймей. Тек не этерсен, гючлю явунлардан, къагьрулу сувукълардан сонг адамлар яшайгъан юртларда уьйлени сув ала, электрик ярыкъдан, табии ягъарлыкъдан магьрюм къала. Районну экономикасын белгилейген юзюмчюлюк тармакъ тас этивлеге тарый.
Уьстде де эсгерилген кююнде, дагъыстан жамиятны ичинде, экономикасында шолай къыставуллу гьаллар тувулунмасын учун айрыча борчлары белгиленген хас штаб къурулгъан. Тюзюн айтгъанда, оьзге пачалыкъ къурумларда йимик, эсгерилген штабгъа да тас этивлени алдын алмакъ учун асувлу гьаракат етишмей. Етише эди буса, бизин республикабызда табии балагьлардан, от тюшювлерден адамланы ва мал-матагьны къорумагъа бажарылажакъ эди.
Озокъда, бир-бир гезиклерде сувдан, энергетика гючлерден пайдаланагъанда къоллавчуланы янындан да умуми низамгъа тергев осал болагъаны гьакъ. Шону учун ватандашланы къуллукъларын кютеген къурумлагъа, къыставуллу гьалланы алдын алагъан штаблагъа халкъны арасында англатыв ишлени генглешдирмеге тарыкъ бола.
Шону гьисапгъа алып, бугюнлерде Дагъыстанны Гьукуматыны Председателини заместители Арсен Гьасановну ёлбашчылыгъы булан аманлыкъны болдурувну масъалаларына къарайгъан республика штабыны гезикли жыйыны оьтгерилди. Бу гезик де ону ортакъчыларыны жыйынында ватандашланы ва къурумланы электрик гюч булан таъмин этивде болма имканлы хатабалагьлардан къорувну, алдын алывну масъаласына къаралды. Гюнлюк низамгъа салынгъан масъалагъа байлавлу болуп биринчилей Каспийск электрик сетлени предприятиесини директору Гьабибулла Алижанов ва «Дагэнергосеть» деген ачыкъ кюйде иш гёреген акционер жамиятны (ОАО) технический директору Магьаммат Къурбанов генг кюйде маълумат берди.
Олар эсгерген кююнде, оьзлер башчылыкъ этеген предприятиелени коллективлерини янындан къыставуллу гьалланы, от тюшювлени алдын алмакъ муратда тийишли чаралар оьтгерилегени гьакъда эсгермей болмадылар. Тек не этерсен, уьлкебиздеги ва республикабыздагъы бир-бир предприятиелени уьлгюге лайыкълы сынаву Дагъыстанны оьзге шагьарларында ва районларында толу кюйде якълав тапмай къалагъаны ойлашдыра.
Демек, тав, тавтюп ва тюзлюк бойларда яшайгъан ватандашлар лап да тарыкълы гюнлеринде яз ва къыш айларда яшавлукъда къолланагъан онгайлыкълардан магьрюм къала. Муна шо саялы да республика штабыны жыйыныны ортакъчылары оьзлени къарарында ерлердеги штабланы чалышывуна ва оланы тарыкъ-герегине гележекде тергевню гючлендирмеге герек деген бир пикругъа гелди.
Къ. Къараев.
Суратда: экономика аманлыкъны болдурувну
республика штабыны жыйыны.
