Гь.Б.Гьусейханов Борагъанда 1912-нчи йылда тувгъан. Шо юртда башлапгъы дин школада муаллим болуп ишлеген. Къурум алышынгъан сонг, хас курслардан оьтюп, муаллим ишин совет школада узата. 1941-нчи йыл Ватан дав башлангъанда буса, шоссагьат военкоматгъа барып, гёнгюллю кюйде давгъа гетме гьазир экенин билдире. Огъар муаллимни давгъа йиберме ихтияры ёкъну англаталар.
– Мен сиз айтагъанны гьакъылым булан англасам да, эр намусум булан англап болмайман. Душман элибизге дав билдиргенде, савлугъу бар эргиши, муаллим, охувчуланы Ватанны сюйме, ону душмандан сакълама герекбиз деп уьйретип, къышда исси, язда салкъын школада турма намусу нечик къабул эте? Охувчуланы да, ата-аналаны да ругь байлыгъын къурмагъа герек тарбиялавчуну сёзю бош, сыйы зыр болмасмы? Элге яв гелсе, эрни къолун савут безесе яхшы дей халкъыбыз, – деген Гьасан Балыкъгьажиевич. Ол гьакъ юрекден къарсалайгъанны англагъан военкоматны къуллукъчулары:
– Ёлдаш, биз де бу ерде давгъа барма сюймей турмайбыз, ихтияр бермейлер. Низам – шолай. Муаллимлени давгъа йиберме ихтияр болса, сизин башлап аларбыз, – деп, муну къыйын гьалда юртгъа къайтаралар.
Къайтса къайтсын, юрекге парахатлыкъ чы гелмей. Парахатлыкъ да нечик гелсин, школада ишлейген муаллимлени кёп яны – 14–15 йыллыкъ чагъындагъы уланъяшлар, къалгъан яны тиштайпалар.
Мен оланы арасында, бузавланы арасында буту сынгъан танадай, юрюмеге герекмен деген ойлар ону юхусундан айыра. Илыкъ чы. Юртда буса 3–4 керен яш уланланы уллу группаларын давгъа элтип тура. Халкъгъа, гьар не ягъындан да уьлгю болуп яшама герек муаллимлени давгъа йибермей. Оланы ягьын сындыра. Бу гьал муаллимлеге: «Кукай союз», – деп ат такъдыражакъ, деп, Гьасан бек къыйнала болгъан.
Бираз вакъти гетип, Гьасан эки, уьч керен военкоматгъа бара. 1942-нчи йылны август айында Гьасан Гьусейханов фронтгъа гете. Къайсы бёлюкге къошулгъаныны, къайсылай бакъдырылгъаныны белгиси болмай хыйлы вакъти гете. Эки-уьч ай гетип, Гьасан Гьусейханов ва ону ёлдашлары бар поезд Сталинградны янында токътай. Онда ону Дарбанхиден фронтгъа гетген Духигов Магьадий гёргени ачыкъ бола. Гьасан Гьусейханов Сталинград учунгъу къагьрулу ябушувларда болгъаны, дав битгенче шонда игит кюйде ортакъчылыкъ этгени белгили. Давдан къайтгъан Гьасанны тёшюн Гвардиячы белги, Къызыл Юлдуз орден, Сталинградны, Будапештни азат этивде гёрсетген «Игитлиги учун» деген медаллары безей.
Муна гьали бар мени наслуну тарбиялама да, билим бермеге де ихтиярым дегенлей, янгыдан школада башлапгъы класланы муаллими болуп пенсиягъа чыкъгъанча ишлеп де тура.
Гьасан давну артдагъы йылында уьюне къумач ва башгъа тюрлю савгъатлары булан бир нече посылка йиберген эди. «Гьасан давда буса да, дав этип юрюмей. О интендант (асгерлени гьар-бир янындан таъмин этеген адам) болуп бёлюкде къуллукъ эте», – деп юртдагъы бир-бир гючлюлени увлу хабары тувулунгъан эди. Гьасан тёшю толуп савгъатлары булан гелгенде де, айтды-къуйтду хабарлар хыйлы заман сёнмей турду. Тек гертини (гьакъны) заманлыкъгъа болса да, гьаманлыкъгъа яшырма болмай. О эсде де, ойда да ёкъда чыгъып, есисини бетин ярыкъ этеген яшавну насипли мюгьлетлери бола. Гь.Гьусейхановну гьакъ дав ёлу да шолай эсде де, ойда да ёкъда гёрюндю. Мен де, къайнуланым Гьасан Межитов да гетген асруну 80-нчи йылларында Гьасанны гелини Мизанны уланкъардашыны жыйынына Шалиге баргъан эдик. Биз олтургъан столгъа саламат бойлу, исбайы, 50–55 йыллыкъ чагъындагъы адам, салам берип гелип, ихтияр да алып, яныбызда олтурду:
– Къонакълар, гечигиз, мен сизин заманыгъызны узакъгъа къалдырмажакъман. Сиз Борагъан къумукълармысыз?
Дюр экенни билгендокъ:
– Гьасан Гьусейхановну таныймысыз? – деп сорады.
Таныгъанны, Гьасан гечингенни айтдыкъ. Ол бизге къайгъырышды, къызгъанды. Сонг къонакъ булай хабарлады:
– Бу бизин дюнья – уллу иш гёзел. Оьзюню гёзеллиги булан адамланы алдата, адашдыра. Хыйлы гезиклер Борагъангъа барып, Гьасанны гёрюп гелемен деп план къуруп айлансам да, не зат буса да бир зат арагъа гирип, мурадым яшавгъа чыкъмады. Мен оьзюн уллу иш ушатгъан уланны дагъы гёрмей де къалдым. Яшлар, мен бу жыйынгъа Сююнчкъаладан гелгенмен, республиканы сатыв-алыв министрини заместители болуп ишлеймен, – деген эди. Атын, фамилиясын да айтгъан эди, мен унутгъанман.
– Мен Гьасан булан давда ёлукъгъанман. Мени разведротамда мычыгъышлар, къумукълар, оруслар бар эди. Оланы арасында Гьасан Гьусейханов да бар эди. Инсанны оьзюню борчларына янашыву – ону оьзюн уллу иш тюз оьлчейген мизан терезе. Яшав къачан да инсанлагъа гьар тюрлю тапшурувлар, сынавлар берип, бизин тергеп токътагъан акъсакъал йимик. Дав сынав, озокъда, шо сынавланы инг де къагьрулусу ва хатирсизи. Шо сынавланы сизин юртлугъуз, мени де къонагъым Гьасан уьстюнлю кюйде оьтдю. Гьасан къоркъув не экенни билмейген улан эди. Аллагь женнет агьлю этсин ону. Бир гезик бизге берген тапшурувну кютмек учун, ротаны жыйып: «Гьы, уланлар, разведкагъа барып, «тил» (есир) гелтирмеге герек. Гёнгюллю кюйде разведкагъа барма рази гиши бармы?» – дедим. Рази адам гёрюнмей. Экинчи гезик сорадым, рази гиши ёкъ. Уьчюнчю керен сорагъанда, сыдырадан Гьасан чыкъды. Артгъа бурулуп, ёлдашларына багъып: «Чыгъыгъыз! Неге чыкъмайсыз? Чыгъажакъ эдигиз, юртда очарда бусагъыз чы. Нете, мунда тойгъа чакъыргъан деп тура эдигизми? Эркек бир керен тува, бир керен бир оьлме де оьлежек. Минг керен оьлюп яшагъандан, бир оьлюп яшынгъан къолай. Ажжал итни йимик: къоркъгъанны артындан чаба, къоркъмай уьстюне чапгъандан – къача», – деп иржайды.
Шоссагьат сыдырадан дагъы да экев чыкъды. Муна шолай, къайсы тапшурувну да шоссагьат къабул этип, бажарывлу кюте эди. Сиз, борагъанлылар, Гьасан йимик батыр уланыгъыз булан оьктем болма толу ихтиярыгъыз бар. Бу мен сизге айтгъан затны сиз очарларда, жыйынларда юртлуларыгъызгъа билдиргенни сюер эдим. Гьасан сувурулгъан хынжал йимик турагъан батыр ва намусу гьаман да айыкъ улан эди, – деди ол.
Бу адам давда Гьасанны командири болуп къуллукъ этген, саламат адам, бизин яныбызгъа гёнгюллю кюйде де гелип айтгъан затгъа ким инанмай да, сююнмей де бола? Бу чу юрт учун да, къумукъ халкъ, гьатта кавказ халкълар учун да – уллу оьктемлик.
Абас МАМАЕВ.
