Алдагъы гюнлерде Дагъыстанны къурулушлагъа, архитектурагъа ва яшавлукъ-коммунал хозяйствогъа къарайгъан министри Муса Мусаевни республиканы маълумат къуралларыны мухбирлери булан ёлугъуву болду. Шо ёлугъувну барышында инг алда «Дагстройэкспо-2014» деген выставканы айланасында лакъыр юрюлдю. Шондан сонг министр маълумат къуралланы вакиллери къурулуш тармакъда буссагьатгъы вакътиде тувулунгъан гьалны гьакъында берген соравларына да тындырыкълы кюйде жаваплар къайтарды. Гьали шо жаваплар охувчуланы тергевюне де бериле.
– Муса Асгьабалиевич, бугюнлерде сиз ёлбашчылыкъ этеген министерликни алдында не йимик масъалалар токътагъан, хас борчлар салынгъан?
– Къурулушлагъа, архитектурагъа ва яшавлукъ-коммунал хозяйствогъа къарайгъан министерликни буссагьатгъы вакътидеги борчлары республиканы Башчысы Р. Абдулатипов тасдыкъ этген он аслу проект булан белгиленген. Шоланы арасында «Оьсювню асувлугъу», «Индустриализацияны янгы ёллары», «Дагъыстанны оьсювюню оьзеклери», олай да «Экономиканы ачыкълыгъы» деген ва оьзге проектлер бар.
Шондан къайры да, Россияны Президентини «Россия Федерацияны ватандашларын учуз, онгайлы яшавлукъ уьйлер булан таъмин этивню ва яшавлукъ-коммунал къуллукъланы сан янын артдырывну гьакъындагъы» Указы булан бирге къурулуш тармакъгъа байлавлу бизин республиканы оьлчевюнде къабул этилген законланы яшавгъа чыгъармакъ да бизин учун бек агьамиятлы. Неге тюгюл, бизин гьаракатыбыз инг алда ватандашлагъа онгайлы яшавлукъ шартланы болдурувгъа, оланы учуз уьйлер булан таъмин этивге ва коммунал къуллукъларын кютювню тийишли даражагъа етишдиривге бакъдырылгъан. Озокъда, къурулушлагъа, архитектурагъа ва яшавлукъ-коммунал хозяйствогъа къарайгъан министерликни чалышывуна байлавлу бизин шагьарланы ва юртланы проект-план документлерин гьазир этив, архитектурагъа, шагьар къурулушуна ва ЖКХ-гъа тиеген масъалалагъа гёре ерли, федерал оьлчевдеги гьакимлик къурумлары булан гьакълашыв да узатылажакъ.
– Министерликни алдына салынгъан борчланы гьакъында лакъырны узата туруп, бизин республиканы къурувчулары оьтген йылда къолда этмеге бажаргъан оьрлюклени гьакъында не айтмагъа боласыз?
– Умуми кюйде алгъанда, къурулуш тармакъдагъы гьал бюс-бютюнлей юрекни рази къоймаса да, оьтген 2013-нчю йылда бизин республиканы къурувчулары бир тюрлю оьрлюклеге етишмеге болгъаны гьакъда айтмагъа бажарыла. Бугюнлерде къурулуш тармакъда 70 мингден де артыкъ бизин замандашларыбыз загьмат тёге. Оьтген йылда оланы гьаракаты булан 88 миллиард 405,3 миллион манатны къадарындагъы иш кютюлген. Шо буса, умуми кюйде алгъанда, эсгерилген Темиркъазыкъ Кавказ федерал округда этилген ишлени 48,2 проценти болуп токътай.
Ювукъ вакътиде къурулуш малланы чыгъарывда бир нече инвестиция проектлер толу кюйде ишлемеге башлагъан. Шоланы арасында Хумторкъали районну Тёбе юртунда йылны боюнда 21 миллион квадрат метр такъта шиша чыгъарагъан, Магьачкъала шагьарда бир иш сменни ичинде 500 кубометр газобетон береген, Буйнакск районда иш башлагъан бир йылны ичинде 110 минг тон цемент чыгъарагъан заводлар, олай да кёп оьзгелери бар. Шо, озокъда, бизин республикада гёз алгъа тутулгъан оьлчевлерде къурулуш ишлени кютмеге, айрыча янгы яшавлукъ уьйлени пайдаландырывгъа бермек учун къошум имканлыкълар яратагъаны мекенли. Сонг да, Магьачкъала шагьарны айланасында (1-нчи Магьачкъалада, «Ипподромну» ювугъунда, Каспийск шагьарда), умуми кюйде 180 кёп къабатлы уьйлени къурулушу башланажакъ. Шоланы къурув булан аслу гьалда «Экострой» деген къурулуш фирма машгъул болажакъ. Эсгерилген кёп къабатлы уьйлени къурув да, шексиз кюйде, алдыбызгъа салынгъан борчланы толу кюйде кютмеге бизге болушлукъ этежек.
– Янгы къурулагъан кёп къабатлы уьйлер булан байлавлу бирдагъы бир сорав. Бизин республикада бугюнлерде квадрат метрге токъташдырылгъан багьалар учуз тюгюл. Шоланы кемитмек муратда гьакимлик къурумланы, айрыча сизин министерликни янындан не йимик чаралар гёрюле?
– Сиз билеген кюйде, Россияны Гьукуматыны башчысы Дмитрий Медведев оьзюню къарары булан «Жильё для российской семьи» деген программаны тасдыкъ этген. Янгы къурулагъан уьйлерде квадрат метрни багьасын кемитив, олай да оланы тенг яртысы, демек, 50 проценти учуз журалы квартирлер болар йимик чараланы белгилемек шо программаны яшавгъа чыгъарывну аслу шарты болуп токътай.
– Эсгерилген муратланы яшавгъа чыгъармакъ учун пачалыкъ къурумланы янындан не йимик чаралар гёз алгъа тутулгъан?
– Инг алда къурулагъан янгы уьйлерде инженер ясандырывланы къурашдырыв пачалыкъ къурумларыны ортакъчылыкъ этивю булан оьтгерив оьрде эсгерилген муратлагъа етишмек учун болушлукъ этежек. Янгы яшавлукъ уьйлени оьзенчиликни ёлунда чалышагъан къурумлары булан къурула буса да, шо ишлени кютювде пачалыкъ къурумлары оьзлени ортакъчылыгъын болдуражакъ. Ватандашланы яшавлукъ шартларын яхшылашдырывгъа байлавлу программа уьлкени оьлчевюнде гьали-гьалилерде тасдыкъ этилген. Бизин республиканы гьакимлик къурумларыны ёлбашчылары буса, ачыкълашдырып айтгъанда, Дагъыстанны Башчысы Р. Абдулатипов ва Гьукуматыны ёлбашчысы А. Гьамитов ишге гиришген биринчи гюнлеринден тутуп, янгы къурулагъан уьйлердеги квадрат метрни багьасын кемитмек учун мекенли чаралар гёрювню ёлун танглагъан. Демек, бизин республиканы лап аз таъмин этилген ватандашлары да 15 йылны ичинде бир керен сама оьзлени яшавлукъ шартларын яхшылашдырмагъа болсун учун имканлыкълар яратыла.
Белгили экени йимик, кёп къабатлы уьйлер не ерде къурулгъанындан, этилген ишлени сан янындан, не йимик къурулуш маллар къоллангъанындан квадрат метрни багьасы амалгъа геле. Шогъар, озокъда, инг башлап манатны къыйматдан тюшювю де таъсир эте. Шо себеплер барысы да гьисапгъа алынып, бугюнлерде бизин республиканы тахшагьары Магьачкъалада кёп къабатлы уьйлердеги квадрат метрни багьасы, орта гьисапда алгъанда, 18 минг манатдан 55 минг манатгъа ерли етише. Янгы къурулагъан кёп къабатлы уьйлерде инженер ясандырывланы къурашдырмакъ учун пачалыкъ ва муниципал къурумларыны янындан акъча маяланы гёрсетегенлик шолардагъы квадрат метрни багьасын 20–25 процентге учуз болувуна элтежек деп къаравуллана. Буссагьатгъы вакътиде кёп къабатлы уьйлердеги квадрат метрни къурагъанда оьзюне токътайгъан багьасын кемитивню ёллары токъташдырылгъан. Къурулагъан учуз журалы квартирлени къадарын артдырыв, аз къазанчы булангъы ватандашлагъа яшавлукъ уьйлени ижарагъа алывну шартларын болдурув да квадрат метрни багьасын кемитивге элтеген чаралардан гьисаплана. Яшавлукъ шартларын яхшылашдырмагъа тарыкъ буса да, шону учун таман чакъы акъча маялар топламагъа болмайгъан ватандашланы якълав, олай да уьйлер сатып алывну къайдаларын камиллешдирив булан бирге ипотеканы имканлыкъларын толу кюйде къоллав да шогъар болушлукъ этмеге бола. Буссагьатгъы вакътиде бизин уьлкени оьлчевюнде 18 тюрлю касбучулагъа, олай да ватандашланы оьзге къатлавларына ипотека кредит беривню ёругъу токъташдырылгъан буса да, тек бизин республикада яшайгъанлар оьзлени яшавлукъ шартларын къолайлашдырывну шо къайдасы булан толу кюйде пайдаланмагъа болмай. Неге тюгюл, бизин республикада гьалиге, савлай уьлкени алгъанда, ерли айлыкъ алапалар тёбен даражада къалып тура. Ипотека кредит булан пайдаланмагъа гёз алгъа тутагъан ватандашны алапасы–айлыкъ къазанчы орта гьисапда 30-35 минг манатдан кем болмагъа тюшмей. Сонг да, ватандашлагъа ипотека кредитлер бермек учун уьлкени оьлчевюнде буссагьатгъы вакътиде таман чакъы акъча маялар гёрсетилмейген кюйде къалып тура.
– Муса Асгьабалиевич, кёп къабатлы уьйлени къурмагъа башлап, ишни ахырына чыкъмайлы, туварып къоягъан гезиклер де къаршылаша. Шону гьисапгъа алып, Магьачкъалада ва савлай Дагъыстанда кёп къабатлы уьйлени къурувда тувулунгъан гьалны сиз нечик къыйматлайсыз?
– Дагъыстанны оьзге шагьарларында йимик, Магьачкъалада да кёп къабатлы уьйлени къурувда бир тюрлю токъташдырылгъан низамны бузувлагъа ёл бериле. Янгы ишленеген уьйлерде квартир сатып алмакъ муратда, акъча берип алданагъанланы санаву кемимей. Къурулушлар булан машгъул болагъан гьар тюрлю идаралагъа ва къурумлагъа оьзлени акъчаларын берип алдангъанлар буссагьатгъы вакътиде бизин республикада 1659, янгыз Магьачкъала шагьарда 935 адам бар. Демек, кёп къабатлы 17 уьйню алывчулар булан байлангъан дыгъарларда гёрсетилген кюйде, пайдаландырывгъа берилмеге тюшеген болжаллары кютюлмеген. Бизин яныбыздан гёрюлген чараланы натижасында кёп къабатлы 10 уьйдеги ишлер янгыдан башлангъан. Дербент шагьарда иш гёреген «Ихтибар», олай да Магьачкъалада къурулуш ишлер булан машгъул болуп тургъан «Строймир», «Столица М» деген къурулуш фирмалар токъташдырылгъан болжалларда, умуми кюйде алгъанда, 470 квартирни пайдаландырывгъа бермеген. Оланы чалышывуна байлавлу уголовный ишлер ачылгъан, бугюнлерде тийишли къурумлар ахтарыв чаралар оьтгерип тура. Шондан къайры да, бизин касбучуланы янындан оьтгерилген тергевлени натижасында республиканы шагьарларында бинаны къурув къайдалары бузулагъангъа гёре 100-ден де артыкъ къурулушда юрюлеген ишлер токътатылгъан. Оьрде айтылгъан мисалланы гьисапгъа алып, кёп къабатлы уьйлерде квартир сатып алмакъ учун акъча берегенде гьалиги заманда ватандашлагъа бек тергевлю янашмагъа, олар булан пачалыкъ къурумларында тасдыкъ этип, дыгъарланы байламагъа тюше.
– Сиз гьисап этеген кюйде, Дагъыстанны тахшагьары Магьачкъаланы ва оьзге шагьарланы, олай да юртланы архитектура гёрюнюшюн яхшылашдырмакъ учун инг алда не этмеге тарыкъ?
– Янгыз бизин тахшагьарны тюгюл, республиканы оьзге шагьарларыны ва юртларыны архитектура гёрюнюшюн яхшылашдырмакъ, олай да оланы дазуларын мекенлешдирмек шолардан инг аслулары болуп токътай.
Айрыча Магьачкъаланы гьакъында айтсакъ, бизин алдыбызда мунда яшайгъанлагъа ва гелген къонакълагъа яхшы яндан таъсир этмеге болар йимик онгайлы шагьар шартланы болдурмакъ аслу масъалалардан бириси гьисаплана. Гьалиги янгы къайдаланы, демек, ону оьзтёречелигин сакълав булан бирге биналаны къурувда чеберликни артдырывгъа элтеген гьар тюрлю аламатланы толу кюйде къоллав, олай да орамларын яшылландырыв бизин республиканы баш шагьарыны абурун гётереген пикруланы яратывну аслу шарты гьисаплана. Шагьарны эсги орамларын янгыртыв ва тезги девюрлерде къурулгъан биналаны аман сакълав къурулушлар ёрукъсуз кюйде юрюлюп турагъан бугюнню шартларында яшавгъа чыгъармагъа бек къыйын масъала болуп токътай. Шо масъаланы мекенли кюйде чечмек учун биналаны ал бетлерини гёрюнюшюн алышдырывда, шагьарны орамларында ва кёп къабатлы уьйлени абзарларында юрюлеген къурулушланы, олай да кютюлеген оьзге ишлени инг башлап сан янына бек жаваплы кюйде янашмагъа тюше. Тахшагьарыбыз, озокъда, алышынмагъа тарыкъ. Тек шо алмашынывлар асталыкъ, сакълыкъ булан этилмеге тюше. Магьачкъаланы оьсювю ва шагьарда кютюлеген бары да къурулуш ишлер ону генеральный планына асасланып юрюлмеге тарыкъ. Буссагьатгъы вакътиде бизин республиканы шагьарларыны, юртларыны янгы генеральный планларын гьазир этивде ерли архитекторлар булан бирге Москвада ва Москва областда иш гёреген касбучулар къуршалгъан.
Гьазирлеген
Насрулла Байболатов.
СУРАТЛАРДА: М. Мусаев;
Магьачкъалада кёп йылланы узагъында къурулуп турагъан уьйлени бириси.
