Савлай дюньяны оьлчевюн алгъанда, бугюн Мурат Аджини йимик аты белгили къумукъ ёкъ десек, къопдурув болмас.Мурат Аджини китапларын охумайлы, «къумукъ» деген миллет барын билмей тургъанлар бар буса да тамаша тюгюлдюр. Айрокъда тюрк дюньясында огъар уллу абур этиле. Ону китапларындан сонг кёплер тарихге башгъа гёзден къарама башлады. Тек тюрк халкъланы бирлигини гьакъында кёп санавдагъы далиллер гелтирип язгъан буса да, Мурат Аджини теориясы хыйлы алимлени разисизлигин де тувдурду. Ону янгылышагъан ерлери де бардыр, тек уллу иш кемчиликсиз болмайгъаны белгили.
Къумукъланы атын шолай белгили этген адам оьзю къумукъ тилни билмейгени биревлеге тамаша тийме де бола. Тек оьз миллетине пайдалы болмакъ учун ана тилин билмек болмаса болмайгъан шарт тюгюл экенине тарихден кёп мисаллар гелтирме болабыз.
Мурат Аджиге де тилин билмей деп айып этмеге тюшмей, неге тюгюл ол Москвада тувгъан (1944-нчю йылда), шонда оьсген ва охугъан, оьр билим ва алим ат алгъан. Ол къумукъ тамурларын ахтарма башлагъанча да илму ва яратывчулукъ тармакъларда белгили адам болгъан: география илмуланы кандидаты, журналист, язывчу. Ону илму ахтарывлары совет девюрде уьлгюге гелтирилип, экономикада пайдаландырылгъан.
Мурат Аджи ватанына биринчилей 1989-нчу йылда тухум тамурларын излеп гелген. Ол о вакъти Москвада чыгъагъан «Вокруг света» деген белгили журналда ишлей эди. Шо сапарында Хасавюрт горкомну тапшурувуна гёре ону булан айлангъан белгили шаир ва журналист Магьамматамин Адилханов мисгин эсгерген кюйде, Мурат Аджи Яхсайгъа ва эсги Яхсай болгъан ерге баргъан, къардашларын табып, олар булан гьаллашгъан. Ол Яхсай музейни къургъан белгили тарихчи-краевед Агьматпаша Гьажиев булан хыйлы лакъыр этген, гьар гёргенин-эшитгенин язып алгъан. Бугюн савлай дюньягъа аты айтылгъан алимни тувулунуву шо гюнлерден башлангъан деме ярай.
Ондан сонг да, Мурат Аджи Дагъыстангъа бир нече керенлер де гелди. Эндирейде 90-нчы йылланы башында болгъан къумукъ байрамгъа гелип, таъсирли сёйлегени де эсибизде. Шо вакътилерде къумукълар савгъат этген бухари папахны ол бек аявлап гие эди.
1991-нчи йылда гюзде, Хасавюртда къумукълар лагер тутуп, гьакимиятгъа къаршылыкъ билдирип токътагъанда, Мурат Аджи оьзю де, Москвадан гелип, миллетини ягъында турду.
Ону «Вокруг света» деген журналда 1991-нчи йылда чыкъгъан «Кумык из рода половецкого или Открытие самого себя» деген макъаласы халкъ арада уллу агьвалат болгъан эди. Халкъны ругьланывун гёрюп, Мурат Аджи оьзю де шо тармакъда дагъы да теренлешип ишлемеге ругьланды. Шо макъала къумукъчагъа гёчюрюлюп, «Ёлдаш» газетде ва бар кююнде орусча Хасавюртдагъы «Къумукъ тюз» газетде де печат этилип, халкъны арасында Мурат Аджини аты генг кюйде белгили болма башлады.
Тухумуну, ата юртуну тарихин уьйрене туруп, ол миллетини, бары да тюрк ва оьзге европа, азия халкъланы тарихини теренлерине тюшюнме башлай. Тюрк халкъланы тамур бирлигине багъышлангъан «Полынь Половецкого поля» деген китабы ол шо масъаланы теренине гиришгенин ва шо ёлдан тайышмажагъын гёрсетди.
Шолай, ону Къазанда, Астанада, Алтайда, Анкарада ва оьзге тюрк девлетлери де сыйлап чакъыра, китапларын чыгъара ва оьзге абурланы эте.
Тек буса да ватанында ону тийишли даражада сыйлап болмагъанбыз деп эсибизге геле.
Тюрк халкъланы тарихине янгы къаравлары саялы ону «Вокруг света» деген журналдагъы ишинден тайдырды. Шондан сонг буса журналист Мурат Гьажиев язывчу ва алим Мурат Аджи болду.
Артдагъы 20 йылны ичинде Мурат Аджи Дагъыстанда болгъан деп эшитмегенбиз. Бир себеплеге гёре, къумукълагъа ол хатиржан болуп да тургъан. Хатиржан болмасдай да тюгюл. Савлай тюрк дюньясы алма-салма ер тапмайгъанда, ватанында ону бир китабыны презентациясын этип сама болмадыкъ. Озокъда, шолай осал айланышыбызгъа савлай миллетни айыпласакъ тюз болмас. Халкъ Муратгъа абур да эте, ону сюйме де сюе. Тек белгили адамларыбызны юбилейлерин, яратывчулукъ ахшамларын оьтгереген вакътиде аты айтылгъан адамыбызны аты да эсгерилмейгени яхшы тюгюл.
Шолай терс янашывну себеби де англашыла – Мурат пачалыкъны идеологиясына къыйышагъан затланы язмай. Шолай болгъанда, гьакимлер оьзлени осал тутагъаны чы англашыла – олагъа сёз тийме бола. Тек миллетни масъалаларын чечебиз деп айланагъан жамият къурумларыбыз да къумукъланы атын дюнья оьлчевюне гётерген алимибизге миллетни атындан абур этип гёрмегенбиз.
Яхшы чы гьали-гьалилерде Къазахстангъа барып гелген «Тенгликни» ёлбашчысы Салав Алиев Мурат Аджини юбилейин оьтгермек учун белсенип айланма сама башлагъаны. Геч буса да, лап белгили ва абурлу къумугъубузну сыйлап, илму конференция, юбилей ахшамы оьтгерилежек, китабы чыгъажакъ, ону гьакъында газет-журналларда язылажакъ ва оьзге тюрлю чаралар оьтгерилежек.
Мурат Аджи артдагъы йыллар къумукъ элине неге гелмейгенини бирдагъы себеби де бар деген ой да геле. Ол бир нече керенлер гелгенде, бизин адамлар ону тойлагъа, оьзге мажлислеге алып юрюдю. Шонда ол халкъыны яхшысын да, яманын да билди, яшав-турушун, къылыкъ-тарбия ва гьакъыл-англав даражасын сезди. Тек бир вакъти гелмейген болуп токътап къалды. Не себеп? Кюйге къарагъанда, ол оьз оюнда къургъан (идеалгъа алгъан) къумукъ халкъы яшавдагъы, гьакъыкъатгъа тенг гелмейгенни гёрген, гьис этген. Шону учун оьзю оьз оюнда къургъан халкъы булан къалмакъны артыкъ гёрген. Эсибизде, биз адатларыбызны ташлап, бек тынч кюйде, орусланы кюйлерине къайтып барагъаныбызны ол эпсиз ушатмай эди. Халкъ оьз тарихин билмейгенине, маданияты булан оьктем болмайгъанына къарсалап сёйлей эди. Къумукълар кёп иче, бош сёзню кёп сёйлей, бир-бирин тутмай, хоншу халкъланы арасында осал гёрюне деп кюстюне бола эди.
