Къумукълар шолай сёне, оьле барагъан халкъ тюгюлюн бизин жамият къурумланы чалышыву да гёрсетип тура. Айтардай уллу уьстюнлюклеге етишмеген бусакъ да, миллетни активи къайпанмай, гьаракатын узатагъаны гележегибизде умутну оьлме къоймай сакълай.

Къумукъ жамиятны активлигини лап  биринчи ва уллу себеби  халкъны чечмеге къыйын, тек чечмесе болмайгъан масъалаларыдыр. Шо масъалаланы лап аслусу да – топуракъ масъала. Топуракъны масъаласы гётерилеген ерде гьакимликни масъаласы да арагъа чыкъмай къалмай. Сонг гелегени – тил масъала. Топурагъын тас этген халкъны гележеги ёкъда йимик, тилин тас этген халкъ да – ярты.

Совет девюрде  къумукъ халкъны политика талапларын гётерген студентлени биринчи къуруму «Братство кумыков» оьтген асруну 70-нчи йылларында арагъа чыкъгъан. Тек о замангъы гючлю КГБ оланы тез тозгъан: бирлерин туснакъгъа салгъан, бирлерин охувундан къувала­гъан, къалгъанларын къоркъутгъан. Тек халкъыбызны гьаракатчы адамларыны юреклериндеги оьзденликге, тюзлюкге талпынывну оту  сёнмеген, заманы гелгенче басылып тургъан.

1985-нчи йылда СССР-ни ёлбашчысы болуп М. Горбачёв гелгенде,  уьлкеде перестройка башланып, милли гьаракатлар арагъа чыкъма башлады. Къумукъланы активи Дагъыстанда биринчилерден болуп милли политикадагъы тюзсюзлюклени гьакъында айтма башлады: оьр гьакимлеге кагъызлар йиберилди, ерлерде халкъ тербенишме башлады. Шо 1988–1989-нчу йыллар милли гьаракатны тувулунувуну вакътиси эди. Шондан берли 25 йыл гетген – бир нас­луну оьмюрю. 

Шо йылларда арагъа артлы-аллы болуп «Ватан» ва «Тенглик» деген къурумлар чыкъды. Сонг-сонг Милли мажлис (Национальный Совет), Тамазаланы совети, «Сплоченность» къурулду. Оланы арасында «Къумукъ ожакъ» (маданият къурум), «Тюзлюк» (партия), тюрлю-тюрлю фондлар, жамиятлар ачылды. Оланы бирлери  узакъ ишлемей тозулду, бирлерини заманда бир тавушу эшитиле бола.

Арт вакътилерде янгы жамият къурумлар да арагъа чыгъып тура: къумукъ милли съездни оьтгеривню къурум комитети, миналы халкъланы жамиятларыны бирлиги,  Москвадагъы жагьиллени «Оьзден» деген къуруму ва оьзгелери.

 

«Ватан» – «Ватаным»

 

1988-нчи йыл болма ярай, къумукъ юртларда бизин халкъны бузукъ яшавлукъ гьалына байлавлу кагъызлар яйылма башлады. О кагъыз булан къумукъланы ихтиярларын якъламакъ учун «Ватан» деген къурум къурулгъаны да билдириле эди. Юртларда «Ватан» оьзюне якъчылар жыйма башлады.

Къурумну бары да ишлери ону лидери  Багьавутдин Тахтаров булан байлавлу. Башлапгъы йылында ватанчылар халкъны эсин уятывда аслам иш этди. О къурумну актив чалышывчусу Магьачкъалада яшайгъан М-З. Къаннавуров язып, «Ленин ёлу» ва Хасавюртдагъы «Дружба» газетлерде «Гележек наслулар бизден гечмес» деген макъала чыкъды. Шонда къумукъланы маданият, тил масъалалары итти кюйде гётериле эди. Газетлерде бир нече айлар шо гьакъда сесленивлер чыгъып, халкъны тарихи эси бирден-бир уяв болду. Бир-биревлер «Ватанны» башланывун шо макъаладан башлай.

Демек, «Ватан» халкъны эсин уятывда, ону ругьун гётеривде уллу роль ойнады. Ону аслу талабы къумукълар учун автономия тарыкъ деп салына эди. О къурум «Тенглик» булан бир болуп ишлеме башласа да, шо бирлешивню арты болмады. «Ватан» сонг атын «Ватаным» деп алышдырып, «Айан» деген газетин (редактору белгили журналист ва шаир Бийсолтан Гьажимуратов) чыгъарма башлады. Тек ону биринчи йылында йимик дагъы гётериливю болмады. «Ватанчылар» «тенгликчилер» булан хатиржан болуп, эришип, оьз гючлерин тас этди. Бир-бир ватанчылар «Тенгликге» къошулду.

 

«Тенглик»

 

1989-нчу йылны август айында  къумукъ интеллигенцияны тогъуз вакили къол салып халкъыны къыйынлы гьалыны гьакъында КПСС-ни ЦК-сыны Генеральный секретары М. С. Горбачёвгъа кагъыз йиберди. Шо агьвалатдан башлана «Тенгликни» тувулунуву. Ону сонггъу тарихи Салав Алиевни аты булан байлавлу. «Тенглик» – къумукъланы тарихинде лап кёп иш этген бай тарихи булангъы жамият-политика къурум. «Автономияны» талабын гётерегенлер «Тенгликде» де бар эди.

Халкъны уятыв гьаракатны «Тенглик» узатды ва генг­лешдирди. Ерлерде комитетлер къурулма башлады. Къурумну лап гётерилген девюрю 1991-нчи йылда респуб­лика гьакимлеге къаршылыкъ билдиреген къумукъланы Хасавюртдагъы лагери болду. Тек шонда Дагъыстанны оьзге халкълары «Тенгликни» якъламады, Москва да оьз масъалаларыны кёплюгюнден бизге къарама чола тапмады. Къумукъланы талапларыны кёп азы болмаса кютюлмеди. Лагерь яйылды.

Шондан сонг «Тенгликни» якълавчулары кемиме башлады. Болса да бу къурум гьаракатын узатып турду. Тыш уьлкелердеги халкъара къурумлар булан байлавлукълар болдурулуп, къумукъ масъаланы тышдан чечме ёллар изленди. Съездлер, оьзге халкъланы жамият къурумлары булан бирлешивлер, къаршылыкъ акциялар оьтгерилди. Къаршы гючлени къасты булан «Тенгликни» тозмакъ учунгъу  гьаракат башланды. Къумукъ халкъны чиновник тайпасы ва интеллигенцияны бир бёлюгю айланып, янгы къурум къурулду.

 

                            Милли мажлис

 

Тюзюн айтма герек, 1993-нчю йылда Милли мажлис янгыз «Тенгликге» тишлерин къыжыратып турагъан гьаким тайпаны ва республика ёлбашчыланы къасты булан къурулуп болмажакъ эди, эгер халкъны арасында да, огъар инанып, якълайгъанлар болмагъан эди буса. О замангъа «Тенгликни» ичинде де бёлюнюв башлангъан эди. Айрокъда Хасавюрт бойдагъы гьаракатчылар толу кюйде дегенлей янгы къурумну якълагъандан къайры, Милли мажлисни къурувда да жагь кюйде ортакъчылыкъ этди.

Башлапгъы вакъти Милли мажлисни айланасында халкъны бары да къатлавларыны вакиллери къуршалып, гертилей де, миллет бирлешгенде йимик болгъан эди. Мунда «автономияны» масъаласы бир де салынмагъан, тек эки палаталы (бири – милли палата) парламентни къурмакъны талабы гётерилген.

Янгы къурумну къургъанлар къумукъ масъаланы республиканы ёлбашчылары булан сёйлешип чечмекни яны эди. Биревлер гьисап этеген кюйде, Милли мажлисни ойлашгъанланы аслу мурады «Тенгликни»  ёкъ этмек болгъан. Тек ону ичинде гьакъ юрекден миллетни масъалаларын чечмек учун белсенгенлер кёп эди. Шо саялы мунда да эришивлюклер башланды.

Янгы къурумну башлапгъы председатели Паша Телякъавов, бираз ишлеп, оьзю шо ишинден тайды. Ондан сонг гелген Атай Алиев де кёп узакъ ишлемеди. Ону орнуна Басир Алжанбеков гелди, ону да оьлтюрдю. Сонг гелген ёлдаш булан Милли мажлис аста-аста сёне башлады. Ону аты-чуву эшитилмейгенли 15 йылдан да артыкъ бола. 

Тамазаланы совети

 

Бу къурумну арагъа чыгъыву  профессор Алибек Гьажиевни аты булан байлавлу. (А. Мирзабековну къасты булан къурулуп, Алибек Гьажиев ёлбашчылыкъ этеген «Возрождение» деген социал-экономика ассоциация Милли мажлисни кюрчюсюн салгъанланы бири деп де гьисап этиле). «Возрождение» де тозулуп, Милли мажлисде де ярплашыв башлангъанда, къумукъ интеллигенция Алибек Гьажиев ёлбашчылыкъ этеген Тамазаланы советине къуршалды. Къумукъланы оьзге къурумлары бир вакъти гьаракатын токътатып яда осаллашдырып къойгъан вакътиде де милли масъалаланы гьакъында ойлаша­гъан Тамазаланы совети эди.

Бу къурум бир тюрлю маданият масъа­лалардан къайры, жамият-политика масъа­лаланы чечивде де ортакъчылыкъ этегени белгили. Бизин экспертлер токъташдыра­гъан кюйде, оьр къурумланы алдына халкъны масъа­лалары салына­гъанда, «тамазалар» тынч кюйде гьакимлер булан разилешивге барагъанлыгъы оланы политика гюч гьисапда беклешмеге къоймады. Бу къурумну активини къасты булан гьали-гьалилерде «Кумыки. Кто есть кто» деген энциклопедия китап чыкъды.

Бир-эки йыл алда Тамазаланы советине «Толеранс» деген къурумну ёлбашчысы ва «Сплоченность» деген ва оьзге къурумланы активисти Абсалютдин Мурзаев ёлбашчы болду.

 

«Сплоченность», «Оьзден» ва оьзгелер

 

Артдагъы йылларда къумукъ юрт жамиятланы «Сплоченность» деген бирлешивюню гьакъында прессада кёп эсгериле. Бу къурумну ёлбашчыларыны бири Абсалютдин Мурзаев Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округну Тамазалар советини члени де дюр. О адам башгъа жамият ишлерде де жагь гьаракаты ва маълумат къураллар булан тыгъыс къатнашыву булан тергевню тарта. Ол гетген йыл Пятигорскиде къумукъ вакиллени оьзтёрече жыйынын да оьтгерген эди. Ондан сонг огъар ябушуп, савлугъуна зиян гелтиргенлер де болду. Тек А. Мурзаевни артында токътагъан халкъы кёп тюгюл ва бир-бир политика группалар ону ёлун якъламай деген пикру бар.  

Миналы къумукъ халкъны жамиятларыны бирлиги деген къурум гьали-гьалилерде регистрация этилип иш гёрме башлагъан. Бу уллу умутлар тувдурагъан къурумну оьзеги – Таргъу Къараман гьаракаты.

Бир нече ай алдын Москвадагъы жагьиллени «Оьзден» деген къуруму ачылып, тахшагьарыбызда бир нече чаралар оьтгерип тура. Бу янгы наслу тыш уьлкелер булан байлавлукълар болдуруп, гележекге умутланы артдырып чалыша.

25 йыл алдын башлангъан Къумукъ милли гьаракатны оту гьали де сёнмеген, наслудан-наслугъа берилип, халкъны эркинликге ва онгачалыкъгъа умутун сувума къоймай, янгы уьстюнлюклеге талпындыра.

                                                                                   

Р.ГЬАРУНОВ.