– Район уллу буса, масъалалары да уллу, – дей З.Боташев. – Уллу масъалаланы ерли гючлер булан чечме де бажарылмай. Шону учун да орта масъалаланы, тёбе болма къоймай, заманында тайдырма къарайбыз. Бир зат сююндюре, о да –шолай масъалаланы тайдырма имканлыкълар бола, неге тюгюл де, район – оьсювню ёлунда. Гьалиги заманда производствону артдырмакъ ва оьсдюрмек учун асувлу ишлеме герек. Шондан къайры да, гьар тармакъны башчысындан ишни талап этме герек.
Гьар жума администрацияны иши жыйындан башлана: оьтген жума не иш этилген, бу жума этилежек ишлеге къарала. Айтагъаным, администрацияны бёлюклери ишни нечик юрютегени тергевню тюбюнде тура. Санавлагъа чыкъсакъ, районну генгешлеринде оьтген йыл 38 аслу масъалагъа къаралгъан ва шолагъа гёре тийишли къарарлар къабул этилинген. Иш шолай салынгъангъа гёре, оьтген йылда промышленностда – 120 процентге, юрт хозяйствода – 109,2, къурулушда – 104, сатыв-алывда 101,6 ва халкъны талапларын кютювде 106,6 процентге оьсюв бар. Налог жыйыв 155,9 процент болду. Район – оьсювню ёлунда, шо буса халкъны талапларын кютмек учун имканлыкъланы артдыра. Йыл сайын райондагъы халкъны санаву арта. Бу йылны башына районда яшайгъанланы санаву 154495 адамгъа етише. 2013-нчю йылда 4 мингге ювукъ яш тувгъан ва 915 адам оьлген. Демек, районну халкъы 3094 адамгъа артгъан. Шолай да, орта айлыкъ да 2013-нчю йылда 14631 манатгъа гётерилди.
Юрт хозяйство
– Къайсы тармакъгъа тергевню гючлендирме герек? Шону гьакъында нечик ойлашасыз?
– Промышленностда оьсюв 20 процентге артгъан. Хасавюрт районда юрт хозяйствону тармакъларына айрыча тергев берме герек. Оьтген йылда 5448 миллион манатгъа юрт хозяйство мал болдурулгъан, шондан 58,3 проценти гьайванчылыкъдан ва къушчулукъдан алынгъан.
Районда гьар йыл 12 минг гектаргъа ювукъ гюзлюклер чачыла. Оьтген йыл бюртюклю оьсюмлюклени гьар гектарындан алынгъан гелим 29,5 центнер болду. Шолай да, 61,8 минг тон яшылчалар, 22 минг тон картоп алдыкъ.
Башгъа районлар булан тенглешдирсек, о – яхшы натижа. Тек биз оьзюбюзню натижаларыбызны алдагъы йыл булан тенглешдирип ишлейбиз.
– Шолай натижалар неден деп эсигизге геле? Ишни янгы къайдалары къолланамы?
– Юрт хозяйстводан алынагъан гелимни артывун мен бир нече себеплерден гёремен:
1) артдагъы йылларда хозяйстволаны 70 проценти сайламлы урлукъланы чачма башлады;
2) авлакълагъа 140,4 минг тон ерли ва 678 тон минерал кюйлевючлер тёгюлген, шо буса гелимни артдырывгъа шайлы къошум эте;
3) артдагъы 2 йылны ичинде районда юрт хозяйство техника янгыртылып тура: янгыз 2013-нчю йылны ичинде 45 миллион манатгъа 49 юрт хозяйство машин алынгъан. Гьал шулай гетсе, бара-бара чачыв майданланы артдырма да имканлыкъ болажакъ. Бираз осал яныбыз – гьайванчылыкъ. Хозяйстволаны кёбюсю гьайванларын тайдыргъан, къалгъанлары да жынслы гьайванлар алып, оьсдюрюп, селекция ишни юрютмей. Йылны башына районда 63,5 минг къара тувар, 109,6 минг мал, къушчулукъда 1984,3 минг жан бар эди.
Пачалыкъны янындан юрт хозяйствону оьсювюне деп 26 миллион манат берилген. Сабанчы хозяйстволаны оьсювюне буса 21,4 миллион манат берилди. Айтайым, шо – гёрмекли кёмек. Авлакъланы сугъарыв масъала да чечилип тура. Алдындагъы йыллар администрацияны гючю булан хозяйствоара татавуллар тазаланды. Гьали 2 ерде оьзенлени уьстюнден оьтеген чоргъалар бузулгъан. Шоланы тезликде ярашдырмасакъ, 2800 гектар ерибиз сувсуз къала. Олар да – федерал къурумланы гьисабында. Шону учун да гьалны еринде гёрмек учун айны башында Россияны мелиорациягъа къарайгъан министерлигини вакили ва Дагъыстанны Гьукуматыны Председателини орунбасары Шарип Шарипов да гелип, тергеп гетди. Гелеген йыл шолар ярашдырылажакъ. Бу йылгъа бир амал болсун деп, районну башчысы 200 минг манат берип, шоланы бир ёрукъгъа гелтирип турабыз.
Инвестициялар
Инвесторланы къолламакъ учун да ишлер токъталмай. Ёлугъабыз, сёйлешебиз. Москвада ишлейген ботаюртлу Аштар Батыров деген улан, юртда янгы технологияланы къоллап, инг де янгы чыкъгъан техника булан ясандырылгъан уллу къушчулукъ комплекс къургъан. Гетген йыл шону ачылыву да болду. 50-70 адамгъа иш ер ачылды.
Шолай да, Тотурбийкъаладагъы комплексни орнунда Арслан ва Солтан Мустапаевлер де, къушчулукъ комплексни янгыртып, ишлетип туралар.
Бары да инвестицияланы айтсакъ, 2013-нчю йылда 1529,3 миллион манатгъа етише. Республиканы инвестиция программасына гёре 109,4 миллион манат гёрсетилди. Шондан район больницаны къурувгъа – 15,6 миллион манат, Османюрт, Петраковское, Кёстек ва Янгы Кёстек юртлардагъы школалагъа къошум биналар къурмагъа – 24,1 миллион манат, Шагада, Яхсай ва Къуруш юртлагъа сув тартывгъа – 10,6 миллион манат, Янгы Кёстекде яшлар бавун къурмагъа – 68,9 миллион манат, Солнышко» деген яшлар бавун ярашдырывгъа 0,6 миллион манат берилди.
Билим берив
Артдагъы вакътилерде билим беривге аслу тергев бакъдырылгъан. Районда 53 школа, 1 школа-интернат, 10 яшлар баву бар. Школалардан янгыз 12-си проект булан мекенли къурулгъан. Дагъы да, 12-си – такъта школа. 9 школаны гьалы бузукъ деме ярай. Охувчу 22824 яшдан 55 проценти 1 сменде охуй. Яшлар 3 сменде охуйгъан школалар да бар. Бу йыл Могилевское ва Теречное юртларда школалар къурулажакъ. Яшлар бавлар ачывда да осалбыз. 10 яшлар бавунда 2080 яш тарбиялана, гезигин гёзлеп турагъан дагъы да 4720 яш бар.
– Тезде охув йыл бите. Маълумат къураллар язагъан кюйде, бу йыл ЕГЭ-ни масъаласына да тергев артажакъ. ЕГЭ-ни берив оьтгерилегени шайлы бола буса да, шогъар яшлар уьйренип битмей…
– Масъаланы экзамен берегенде тюгюл, школада охуйгъан заманда гётерме герек. Яшлагъа янгы форматда билим берме герек. Яшлар да ата-анасы чабажакъ деген умут булан туралар. Гьали районну башчысы Жамболат Салавовну талабына гёре юртларда ЕГЭ-ни гьакъында жыйынлар оьтгериле. Шоларда тергев гючлю болажакъны, ата-ананы кёмеги тайдырылажакъны гьакъында англатыв бериле. Бир йыл, эки йыл натижалар осал болар, тек бара-бара яшлар оьз башы булан экзаменлер берер. Школаларда 3-4 керен сынав ЕГЭ-лер оьтгерилип тура. Масъалалар кёп, тек бары да чечилежек.
Савлукъ сакълав
– Бирдагъы бир масъаланы гьакъында да айтгъанны сюемен. 150 минг адам яшайгъан районну больницасы ёкъ…
– Хасавюрт шагьардагъы больница районгъа да ортакъ эди. Тек о азлыкъ эте ва аслу гьалда шагьарлыланы къабул эте. Ер ёкъгъа гёре, 21 гюнлюк ятывну 10-гъа тюшюре. Ону учун да 2007-нчи йылда район больница къурма токъташдыкъ. Ер де табулду ва жамият фондун да къурма башладыкъ. Биринчи бёлюгю битгенде, шо фонд ябылды, ишибиз де токъталды. Бир нече керен ярты къалгъан къурулушну давам этме сююп, программагъа къошма къарасакъ да, иш аста юрюле. Гьали къурулушну экинчи бёлюгюню проектине харж гёрсетилген ва федерал программагъа къошулгъан. Тезде къурулуш да давам этилер деп умут этемен. Бир йыл алда Дагъыстанны савлукъ сакълав министри Т. Ибрагьимов гелгенде, больницаны битген бёлюгюне тарыкъ герекни берме сёз берди.
– Районну халкъы больницасыз не амал эте?
– Районда 13 участка больница бар. Шоланы бирлеринде неврология, юрек аврувлагъа къарайгъан бёлюклер ачылгъан. 18 врачы булан амбулаториялар ва 27 медпункт бар. Санавлар булан айтгъанда, больницаларда ятыв ерлер 10 минг адамгъа 31,7 ер бола. Республикада буса шо санав – 70,4. Демек, бизде эки керенге аз. Шолай, врачлар да аз – 100 тюгюл ёкъ. Буса да савлукъ сакълавда ишлейгенлер къаст эте. Яшланы тувагъаны 28,1 процентге артгъан, оьлегени 2,7 процентге кемиген. 2011-13-нчю йылларда савлукъ сакълавну янгыртывну программасына гёре олагъа 111,2 миллион манат берилген, шондан ярашдырыв ишлеге 8,6 миллион манат харжлангъан.
Иш булан таъмин этив ва яшёрюмлер
– Врачлар неге етишмей, ишсизлени арасындан къарап да, тарыкъ буса охума йиберип де, гьалны къолайлашдырма бажарылмаймы?
– Бажарыла. Охуп битгенлер де бар. Кёбюсю гезиклерде яш врачлар юртлагъа барма сюймей. Гьали олагъа пачалыкъны янындан кёмек шартлар болдурулгъанда ва район больница ачылагъанда, гьал къолай болар деп эсиме геле. Районда 72061 адам бар, шолардан 52199 адам иш булан байлавлу. Оьтген йылда адамланы иш булан таъмин этеген центргъа иш къыдырып 3293 адам гелген, шолардан 2125-и иш булан таъмин этилген. 933-евюне буса пособие берилген.
Яшёрюмлени айтсакъ, олар булангъы иш давам этиле. Районда яшёрюмлени уллу конференциясы оьтгерилди. Шолардан 17 яш буса Дагъыстанны яшёрюмлерини съездинде ортакъчылыкъ этди. Бу йылны башында район администрацияда Яшёрюмлени совети къурулду. Шоланы председатели этилип, Россияны Игити Абдулгьаким Исмайыловну уланыны уланы Исакъ Исмайылов сайланды. Гьали яшёрюмлени администрациясы къурулма башланып тура. Администрацияда оланы спортдан ва маданиятдан таба тарбиялав чаралар гёреген программалар да бар. Районда 49 спорт клуб иш гёре, спортну кёп журалары булан машгъул болагъан яшланы гёрмекли уьстюнлюклери де бар. Оьтген йылда районда 3 мини-футбол ва волейбол майданчалар ачылды. Спортну оьсювюне 800 минг манат гёрсетилди.
Маданиятны айтсакъ, огъар бюджетден гетген йыл 30 миллион манат гёрсетилген эди, шондан ишчилени загьмат гьагъын артдырмакъ ва тарыкъ герек ярашдырывланы оьтгермек учун да харж къолланды. Районда 9740 адамгъа ери булангъы 44 клуб бар. Шоларда да кружоклар, оьзбашына иш гёреген чебер коллективлени ишлерин жанландырмакъ гёз алгъа тутула. Бизде яшланы яратывчулукъ уью, эки халкъ театр ва 19 музей де бар. Айтагъаным, спортгъа ва маданиятгъа къуршасакъ, олар башгъа ёллар излемежек. Бизин гележегибиз – яшлар. Шоланы оьзюбюзню орнубузгъа гьазирлесек, иш булан таъмин этив масъалалагъа къарап ва тюз ёлланы танглама кёмек этсек, гележегибизден къоркъмайбыз. Бизин гележегибиз – оланы къолунда.
Лакъырлашывну язгъан
оьз мухбирибиз Гебек КЪОНАКЪБИЕВ.
Суратда: (ортада) Загьир Боташев
Дагъыстанны Гьукуматыны Председателини орунбасары Шарип Шарипов
булан «Гранит» деген
СПК-ны техникасын тергей.
