Савлай аламда адатлангъан кююнде, ер юзюндеги бары да халкълар шо гюн халкъара оьлчевюнде Космонавтиканы гюнюн къуванчлы шартларда къаршылай… Амма уьстде атлары эсгерилген къумукъ юртлар учун шо оланы гёрмекли ва бай тарихинде къайгъылы агьвалат гьисапда оьтгериле. Демек, давну йылларында уллу тас этивлеге тарыгъанланы къайгъысы гьали де эсден таймай…

2014-нчю йылны апрель айыны 12-синде къайгъылы агьвалатны эсделигине байлавлу болуп Таргъу-Къараман бойда оьтгерилген уллу жыйында бу гезик уьч де юртну халкъы, къумукъ юртлардан, районлардан гелген ва шолай да Дагъыстанда ва ондан тышда яшайгъан оьзге миллетлени вакиллери ортакъчылыкъ этди.

Йыл йылгъа ошамай. Язбаш. Тек не этерсен, айлана якъдагъы гьаваны сувукълугъу, темиркъазыкъдан эшеген аччы ел сан-санынгны чюмлей, юрегингни ачытдыра. Балики, шо 1944-нчю йылны язбашында да айланадагъы гьава шартлары адамланы шулай титирете болгъандыр…

Къайгъылы агьвалатны эсделигине гьазирленген бугюнгю жыйын оьз заманында ачыла. Ер-ерде гюп-гюп болуп лакъырлашагъан, гьакълашып-гьаллашып турагъан уллу булан гиччилер межитни алдындагъы майдангъа жыйылма башлай… Жыйынны башында къайгъылы йылларда болгъан тас этивлени, къурбанланы гьюрметине-эсделигине багъышланып дуалар охула…

Жыйынны ачгъан ва юрютген белгили жамият чалышывчу таргъулу Вагьит Вагьитов оьзюню гиришив сёзюнде башдан гетген къыйынлы гюнлени, эсгерилген юртланы гьалиги къыйынлы къысматын ва гележегин гёз алгъа гелтирип, гьакъ юрекден айтылгъан сёзлери айланадагъы халкъгъа айрыча таъсир этмей болмады.

– Оьз элибизге яв чапгъанда бизин юртланы лап да эревюллю уланлары ва макътавлу къызлары, эл намусгъа байланып, оьз халкъыны, Ватаныны эркинлиги, талайлы гележеги учунгъу ябушувгъа гётерилди, къуршалды, – деп башлады оьзюню сёзюн къумукъ халкъны тамазаларыны Советини члени Вагьит Вагьитов. – Шо­гъар да къарамайлы, юртда къалгъан къартланы-тиштайпаланы, яш-юшланы зарландырып, ялбарывларын ерге уруп, гючден гёчюрюв башланды. Къуругъа къошулуп чий де янар дегенлей, бир гюнагьсыз адамланы яшав-турушу бузулду. Шолайлыкъда, бизин юртланы халкъы оьмюрлер боюнда топлангъан мал-матагьындан, ишлетип гелген топуракъларындан магьрюм къалды. Бизин гючден гёчюргенлени намарт хыяллары яшавгъа чыкъды. Гьазир ашгъа бисмиллагь деген кюйде, тав районланы халкълары гелип, бош къалгъан уьйлени бийледи, авлакъларыбызны еледи.Тек халкъны онгайын бузгъанланы юзю гележек наслуланы алдында ва тарихде бир де ярыкъ болмажакъ.

Муна гьали де, уьч де юртну халкъы давну йылларында йиберилген янгылышланы алдын алмакъ муратда къаршылыкъ билдирип, Къараман авлакъда токъта­гъанлы арадан эки йыл тамамланды. Тек бизин талаплар гьалиге ерли гьакимият ва пачалыкъ къурумланы янындан якъланмайгъаны халкъны дагъыдан-дагъы гьакитсе тюгюл, разиликни тувдурмай.

Уьч де къумукъ юртну ва савлай миллетни къысматы шулай къыйынлыкълагъа тарыгъанына къаршылыкъ билдирип, оьз пикруларын малим этген ёлдашлар жы­йында дагъы да аз тюгюл эди.

– Шу Къараман-Таргъу бойдан артгъа тайышмагъа бизге дагъы ер къалмагъан, – деп башлады оьзюню сёзюн белгили таргъулу шаир, къумукъ тилде чыгъарылагъан «Къарчыгъа» деген журналны баш редактору Шейит-Ханум Алишева. – Бизге къумукъ къылыкъгъа хас рагьмулукъ, оьзденлик заралгъа токътайгъаны ичингбушдура. Геч гелгенни къондуруп, ач гелгенни тойдуруп, бизин къысматыбыз къыйыкъсытылагъаны, гертиден де, теренден ойлашмагъа борчлу эте. Къумукътюзню берекетли, гёзел топуракъларына къарап тиши къычытагъан «бёрюлени», «хортмаланы» токътатмакъ учун биз барыбыз да сыкълашып, шу кююнде иш гёрмеге герекбиз.

– Мен де Дёргели юрт жамиятны башчысы гьисапда оьз пикруларымны аян этмеге сюемен, – деп узатды оьзюню сёзюн Къумукъ халкъны тамазаларыны советини председатели Абсалитдин Мурзаев. – Дурус, бизге сыкълашмагъа заман болгъан. Бабаюрт, Хумторкъали, Къаягент районларда ва оьзге бойларда топуракъ масъалалар оьрчюп тербей. Биз биревден де бир гесек ер де тилемейбиз, оьз топуракъларыбызны закон ва шариат ёлу булан къайтармакъны талап этебиз.

Къайгъылы агьвалатны эсделигине байлавлу болуп оьтгерилген уллу жыйында эл намусгъа байланып, гечесин-гюнюн бир этип яллыкъ тапмай айланагъан Кахулай юрт советни башчысы Залимхан Валиев де оьз халкъыны къысматына юреги ачытып сёйледи.

– Муна шунда уллулар булан янаша яшёрюмлер де жыйылгъанбыз, – деп башлады ол оьзюню сёзюн. – Биринчилей, мен барыгъыз да билгенни сюемен, топуракъларыбызны бизин ата-бабаларыбыз биревге де сатмагъан. Давну агъулу йылларындагъы янгылышларына бойсынгъан гьакимлерде бары да айып ва гюнагь. Гьакимлеге, депутатларыбызгъа, ватандашланы ихтиярларын якълайгъан жамият ва пачалыкъ къурумлагъа гьали де инамлыкъ ёкъ. Демек, бизин гележегибиз, бугюнгю къысматыбыз бизин къолубузда, ону биз бирлешип чечмесек болмай.

Артдагъы йылларда къумукъланы талаплары, ихтиярлары Дагъыстандагъы оьзге миллетлени йимик якъланмайгъаны гьакъда кёп сёз бола. Не этмеге герек?

– Эгер де халкъыбыз бирлешип, сыкълашып иш гёре эди буса, биз шу гьалгъа тарымажакъ эдик, – деп башлады оьзюню сёзюн башлыгентли Абдулла Агъаев. – Халкъ арада бирлик болмаса, гьакимлерибиз, депутатлар да оьз пайдаларын якълап, халкъны даим янчып яшажакъ.

Жыйында чыгъып сёйлеген тёбенкъазанышлы Али Мустапаев, оьтемишли Арсланали Зайнарбеков, Магьаммат Каратинский, байрамавуллу Баммат Татаев Дагъыстанда ва Россияда яшайгъан милллетлени ихтиярлары бир йимик тенг кюйде якъланмай буса, халкъара ва бютюндюнья къурумлагъа да чыкъмагъа тюшегени гьакъда ачыкъ этип эсгердилер.

Жыйында болгъан сёйлевлени жамы чыгъарылды ва тийишли къурумлагъа етишдирмек учун хас къарар къабул этилинди.

Алда йимик гьали де шо къарарда белгили себеплеге гёре дав йылларда материал ва ругь якъдан болгъан заралны, къолдан чыгъарылгъан топуракъланы къайтарып, Къараман бойда Таргъу районну янгыртмакъ деп хат булан эсгерилди.

 

Къ. Къараев.

Суратларда: Къараман бойда болгъан жыйынны ортакъчылары.

Автор чыгъаргъан суратлар.